58700 morsztyn

26 Hieronim Morsztyn (ok. 1581-ok. 1623)

i potępienia występnych marzy o męskich genitaliach (SW 110, SW 11). Nie dziwi niewiara Morsztyna w to, że zamordowana przez Hunów św. Urszula mogła zgromadzić w swej świcie 11 tysięcy dziewic (SW 142, w. 1—3)^\

Jawne bluźnierstwa i obrazoburcze uwagi ukryte w kontekstach ochronnych wypełniają karty wielu XVII-wiecznych utworów pisanych przez coraz liczniejsze grono libertynów. Godzą we Wcielenie, dziewictwo Maryi, genezyjski obraz stworzenia świata, w Objawienie i stanowią szczególny element przeprowadzanej przez wolnomyślicieli krytyki religii . Hieronim Morsztyn, choć niekiedy nazbyt lekko skłonny jest traktować sprawy wiary, nie przekroczy granicy dzielącej go od najcięższych, powszednich dla libertyna, bluźnierstw. Gdy rozwodzi się w przewrotnie petrarkistycznym erotyku o pięknej niewieściej dłoni, która ma nadto moc wskrzeszania jednego z „członków” męskiego ciała, nie zmierza ku skojarzeniom z boską siłą Chrystusa (SW 82). Kiedy zaś w wierszu Bankiet rajski (SW 137) spragniony kochanek nakłania Zosię do uległości i — ironicznie wykorzystując Księgę Rodzaju — zachęca ją, by swą nogą starła głowę jego węża (w. 21—23), poeta nie wydaje się przywoływać malarskiego wyobrażenia Niepokalanie Poczętej.

W istocie bowiem nie jest sceptykiem, który dokonuje przenikliwej analizy kultury za pomocą krytycznego rozumu i odkrywa fałsz i umowność religii. Morsztyn, doświadczając natury jako tyranizującej człowieka potęgi, obnaża złudność obyczaju, demaskuje iluzję stoicyzmu, platonizmu, ujawnia konflikt cielesności i chrześcijańskiego sacrum, bluźni nawet, ale n i e przestaje wierzyć w B og a , w pośmiertny sąd, wiekuistą szczęśliwość i potępienie. Dlatego też jego obrazoburcze skojarzenia i wręcz obsesyjna skłonność do konfrontowania spraw płci i religii stanowią przejaw tyleż swoistej wolnomyślności, ile głębokiego uwewnętrznienia chrześcijańskich zakazów'. Hieronim Morsztyn boleśnie przeżywa rozdarcie między nieprzepartą zmysłowość ^a_Pjagnienie nieba. Trapi go dotkliwe poczucie winy — niezawinionej, bo spowodowanej przez naturę.

5. Obrona ludzkiej słabości

By uśmierzyć dręczącą świadomość kroczenia drogą grzechu, Hieronim Morsztyn podejmuje próby obrony człowieka przed trybunałem pobożnych moralistów, Boga i własnego sumienia. W wierszu Złoto (ŚR) dowodzi zatem, że dopiero posiadanie bogactwa umożliwiłoby pomoc ubogim bliźnim i zbawienne praktykowanie cnoty (w. 17-20). W (...) Krótkim zaleceniu wina (SW 9) powołuje się na przykład Noego i tradycję „ojców” (w. 57-78). Podobnie postąpi w Bankiecie rajskim (SW 137) zachęcając Zosię, by czyniła kochankowi to, co Ewa w raju Adamowi (w. 5-10). W Światowej Rozkoszy korzystanie z doczesnych przyjemności uznaje za wyraz wdzięczności Stwo-

⁴¹ O koineńskich dziewicach i św. Urszuli pisze zwiezie W. Kopaliński {op. cit., s. v. Urszula, s. 1233). Zob. J. S. Spink, op. cits. 24—25, 48—49; T. Gregory, op. cit.,passim.

rzycielowi — budowniczemu pięknego świata (w. 14—22; por. SW 236, w. 11—18), a nawet stwierdza:

Mnie się tak zdaje, że to grzech uciekać od tego, co Bóg z upodobania sam dał człeku swego.

(w. 23-24)

W Trzech grzechach śmiertelnych (SW 66) odpowiedzialnością za niemożliwą do przezwyciężenia skłonność istoty ludzkiej do występku obarczył samego Stwórcę, co dał „człeku przyrodzenie takie, / Ze jest skłonniejszy na zbytki wszelakie” (w. 15—16). W tym samym utworze, odsłaniającym nieujarzmioną potęgę cielesności, żądzę seksualnego obcowania z niewiastami uzasadnił — szyderczo —■ argumentami neoplatoników. Dante w postaci Beatrycze ukazał niewiastę—anioła, za której pośrednictwem można wznieść ducha ku Bogu i która łączy w sobie boskie piękno i doskonałość . Agnolo Firenzuola w dziele Dialogo delle hellezze delle donnę (1541) głosił: „Najcenniejszym darem Boga dla istoty ludzkiej jest uroda^najpiękniejszym obiektem zaś, w którym można ją podziwiać, jest piękna kobieta” . Hieronim Morsztyn ironicznie twierdzi, że mężczyźni cierpią z powodu

(...) Ewy i jej pokolenia,

Naśliczniejszego Bożego stworzenia,

Które w tym przodek nad anioły mają,

Bo nieśmiertelnym duch[o]m się równają I do boskiej snadź też doskonałości

W nienaruszonej przychodzą czystości.

(w. 73-78)

Pyta zatem z sarkazmem: „A my się jako w nich kochać nie mamy, / Gdy w nich godności takie uznawamy?”' (w. 79—80). Wielokrotnie porzypomina, że pragnienie seksualne zostało dane człowiekowi przez przyrodzenie, a tym samym — przez Boga (SW 66, w. 83—84; SW 103, w. 39; SW 313, w. 9-12). Winą za zdrady małżeńskie nie zaspokojonych żon obciążał nieudolnych, szpetnych i podstarzałych mężów (SW 161, w. 15-16; SW 165, w. 8; SW 229, w. 21—32). Cudzołóstwo usprawiedliwia też, ironicznie, godnym pochwały zamiłowaniem niewiast do ochędóstwa (SW 201). Uwiedzionej pannie nakazuje wygłosić obronę wolnej miłości, która jest naturalna, lekceważy grzech i świadczy o rozsądnym korzystaniu z młodości (SW 313, w. 9-29; por. SR 6, w. 54). Jednak ostateczny wysiłek usprawiedliwienia człowieka z nieczystości podjął poeta w wierszu Walach tłusty (SW 103). Jego bohaterka utratę panieństwa i dobrej sławy tłumaczy wyrokami Opatrzności (w. 41-42), powszechnością owego „błędu” (w. 49—50) i jego małą wagą w zestawieniu z tak ciężkimi występkami, jak

⁴³    Zob. E. Porebowicz. op. at., s. 537—541; A. Kaczyńska. Filozofia i teoria piękna Marsilia Ficina. Warszawa 1970, s. 113-117; J. Adamski, op. cit., s. 21-24, 28-30; K. Morawski, Wstęp [do:] Dante Alighieri, op. cit., s. XXVJ1-XXXI1, XLV1-XLV1J.. LXIV~LXVI1I, C111-CIV.

⁴⁴    Cytat za: T. Klaniczay, op. cit., s. 83-84.