64333 znak 2

386 znak

sytuacji bezpośredniego" oddziaływania (np. dźwięk trąbki na pobudkę), o Za specjalną grupę znaków symbolicznych można uznać także symbole. Pojęcie symbolu jest jednak różnorodnie interpretowane. W najszerszym rozumieniu termin symbol zastępuje niekiedy termin z. „Symbol jest to przedmiot posiadający wartość lub znaczenie nadane przez tych, którzy się nim posługują” (L. White, 1949, s. 25), Pojęcie symbolu występuje często w ramach szerszej koncepcji człowieka pojmowanego jako aninial symbolicum, W myśl twierdzeń E. Cassirera (1971) człowiekowi przysługują pewne aprioryczne — choć przekształcające się w rozwoju historycznym — formy symboliczne (mit, rcligia, sztuka, język) rozumiane jako formy poznawcze, przez które może on odpowiednio ujmować świat. W bardziej zbiologizowanej wersji, przedstawionej przez S.K.. Langer (1976), symbolizacja, tworzenie symboli, traktowane jest jako jedna z elementarnych, zaspokajanych naturalnie i spontanicznie potrzeb ludzkich i dotyczy nie tylko intelektu, ale i uczuć. Także w koncepcji C. Levi-Straussa myślenie symboliczne jest istotą człowieczeństwa; dokonuja.c zmiany pojedynczych faktów w symbole będące elementami uporządkowanych systemów, myślenie to uruchamia symboliczną wymianę (komunikację) tworzącą więź społeczną.

Pojęciu symbolu nadaje się jednak najczęściej węższe, techniczne znaczenie, traktując symbole jako jedną z podgrup znaków. Tak np. A. Schaff (1960) nazywa symbolami przedmioty materialne reprezentujące w drodze umowy pojęcia abstrakcyjne (lew jako symbol siły). W ramach przedstawionej wyżej typologii znaków najlepiej przyjąć koncepcję S. Ossowskiego, zgodnie z którą symbol jest rezultatem poddania z. interpretacji semantycznej drugiego stopnia (A. Kłoskowska, 1981). Przedmiot interpretowany jako z. na zasadzie znajomości powszechnie obowiązującego kodu, zostaje przez pewnych, bardziej wtajemniczonych odbiorców zinterpretowany powtórnie jako symbol według kodu o bardziej ograniczonym zasięgu historycznym i społecznym. Tak np. marmurowy kształt na sarkofagu królowej Jadwigi jest po pierwsze z. ikonicznym psa, a!c po drugie także symbolem wierności. Funkcje symboliczne, znaków wiążą się jednak zc zmiennością, chwiejnością i częstym nowatorstwem stosowanych konwencji. Z tego punktu widzenia można próbować odróżniać systemy znaków jednoznacznych (bądź zabiegających o jednoznaczność), np. znaki matematyczne, od systemów znaków-symboli o nakładających się na siebie, celowo niejasnych i wymagających dookreślenia w różny sposób przez różne grupy odbiorców poziomach znaczenia (język poetycki, symbolizm rzeźby czy obrazu, w myśl pewnych koncepcji wszelkie dzieło sztuki).

Wśród znaków symbolicznych specjalne miejsce zajmuje język; jest on zasadniczą postacią ludzkiej świadomości, najłatwiej spośród wszystkich innych systemów znaków może oderwać się od bezpośrednio dostępnej hic et nunc sytuacji, stając się podstawowym narzędziem tworzenia abstrakcji i uogólnień. Z. językowy w największym stopniu ma także cechę przezroczystości, w większości sytuacji element znaczący nie jest postrzegany jako coś autonomicznego, uwaga odbiorcy koncentruje się przede wszystkim na znaczeniu (elemencie znaczonym).

Ad 4. Funkcjo-znaki są to czynności (i ich wy twory) podejmowane zasadniczo dla celów instrumentalnych i dopiero wtórnie nabierające cech czynności intencjonalnie skierowanych na przekazanie informacji, a przede wszystkim zamanifestowanie przynależności klasowej, warstwowej, zawodowej czy dochodów posiadacza--nadawcy. Termin ten wprowadził R. Barthes (1964). Zakres funkcjo-znaków w życiu społecznym jest bardzo szeroki. Wszystkim właściwie ludzkim zachowaniom można przydać dodatkowe znaczenia, stąd A. Kloskowska (1981, s. 149) określa funkcjo-znaki mianem znaków przydatnych. To, że człowiek je, ubiera się, szuka schronienia itd., jest biologiczną i społeczną koniecznością. To jednak już, co i w jakich warunkach jc, w co się ubiera, gdzie i w jak urządzonym mieszkaniu żyje, przekazuje w sposób niezamierzony, ale i znacznie częściej świadomie manifestowany dodatkowe informacje, zwłaszcza gdy ludzie dysponują pewną swobodą wyboru. Zachowania i wytwory pełniące równocześnie funkcję użytkową i symboliczną występują na wszystkich szczeblach rozwoju kultury. Ceramika, sprzęty, budowle, stroje w społeczeństwach pierwotnych miały zawsze znaczenie przydane. We wszystkich

zaak 387

właściwie epokach (a zwłaszcza w feudał izmie) dla zdobycia i utrzymania społecznego prestiżu kjas posiadających niezbędne było ostentacyjne próżnowanie i ostentacyjna konsumpcja (T. Veb)en, 1971). Także i styl życia, jeśli go rozumieć np. za A. Sicińskim (1976, s. 15) jako takie zachowania jednostek i grup, które manifestują ich położenie społeczne i są postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia umożliwiając społeczną lokalizację innych ludzi, ma wyraźnie „funkcjo-znakowy” charakter.

Badaniem różnorodnych systemów znaków funkcjonujących w różnych kulturach zajmuje się we współczesnej humanistyce obszerny nurt badawczy, który nazwać można strukturalno--semiotycznym. Zaliczałby się do niego m.in. francuski strukturalizm (C. Levi-Strauss, R. Barthes) i radziecka semiotyka kultury (W. Iwanow, J. Łotman, W. Toporow, A. Zaiiźniak). Ekonomię, systemy pokrewieństwa, modę, mity, etykietę, film, bajkę, teatr, a nawet kuchnię traktuje się tu jako systemy znaków uruchamiających komunikację między ludźmi. Główną wagę przywiązuje się tu do analiz syntaktycznych, szukając struktury systemów znaczących (si-gnifiant); stosując wykształcone w językoznawstwie metody badawcze próbuje się np. określać najmniejsze cząstki znaczące (bądź nawet najmniejsze cząstki różnicujące znaczenie), jak gustemy czy mitemy analogicznie do mor-femów (bądź nawet fonemów) języka naturalnego. W analizach tych nie odróżnia się zwykle oznak naturalnych, znaków symbolicznych i funkcjo-znaków, co bardzo rozszerza pojęcie komunikacji i pozwala objąć mianem systemów semiotycznych większość wytworów kulturowych człowieka.

Także przy analizach pragmatycznych, koncentrujących się na użytku, jaki ze znaków czynią ludzie w konkretnych zachowaniach, wyróżnienie poszczególnych zarysowanych wyżej typów znaków napotyka niejednokrotnie duże trudności. Wpływa na nie m.in. fakt, że człowiek (i cale grupy ludzkie) jest takim obiektem obserwacji i jednocześnie przedmiotem wnioskowania oznakowego, dokonywanego przez odbiorców, który niejednokrotnie zdaje sobie sprawę z faktu, że jest obserwowany, że jego zachowania, wygląd i wytwory podlegają interpretacji. Może on zatem — często przy nabyciu pewnych dość specjalnych umiejętności — w ten sposób panować nad swoim zachowaniem, by to, co normalnie uznaje się za elementy całkowicie nieuświadamiane i niekontrolowane, zgodne z prawidłowościami naturalnymi bądź kulturowymi, było przez niego kontrolowane i stawało się elementem celowego przedstawienia, świadomego aktu komunikacji. W rezultacie to, co odbiorca uznaje za oznaki, jest w rzeczywistości z. symbolicznym, intencjonalnym komunikatem (E. Goffman, 1981). Można także używać języka w taki sposób, że w intencji nadawcy nieważny jest literalny sens komunikatu, ale to, że w ogóle zna się dany język, że mówi się z akcentem określonej grupy społecznej czy regionalnej. Wtedy to z. symboliczny, będący dla kompetentnego odbiorcy także oznaką humanistyczną, staje się dodatkową świadomą manifestacją przynależności społecznej, a więc funkcjo-znakiem j pełna jego interpretacja musi zawierać wszystkie te trzy poziomy (A. Piotrowski, M. Ziółkowski, 1976). Przy odróżnianiu poszczególnych kategorii znaków należy zawsze pamiętać, iż zamiary nadawcy j ostateczne rezultaty jego aktualnych zachowań mogą się bardzo różnić.

Proces uczenia się reakcji na różne typy znaków i sam sposób reagowania na nie przebiega u człowieka w bardzo różnorodny sposób. Tendencje do reakcji na pewne oznaki naturalne (bodźce bezwarunkowe) przekazywane są w wyposażeniu gatunkowym. Reakcji na pewne oznaki naturalne, a także sygnały nabywamy przez klasyczne uwarunkowanie i nieuświada-miane tworzenie nawyków. Umiejętności odbioru systemów znaków symbolicznych wytwarzamy w trakcie długiego i często skomplikowanego procesu, o bardzo różnym stopniu uświadomienia i systematyczności (porównajmy uczenie się języka ojczystego w dzieciństwie i uczenie się matematyki wyższej).

Dodać należy, że znaki symboliczne są najważniejszym i najbardziej efektywnym mechanizmem kulturowego dziedziczenia, pozwalającym wykraczać poza kontakty bezpośrednie i kształtować wzory zachowań całych pokoleń i kategorii społecznych rozrzuconych w czasie i przestrzeni oraz umożliwiającym kumulowanie kulturowej tradycji.

->■ kultura symboliczna

25’