69298 strony76 77

wtedy na niestabilności tzw. fluktuacją. W przypadku fluktuacji przekraczającej pewną wartość progową, może ona ulec wzmocnieniu drogą dodatnich sprzężeń zwrotnych. Pobierane są także duże ilości energii. W trakcie degradacji (dyssypacji, rozpraszania) tej energii mogą powstawać struktury niespotykane w warunkach równowagi termodynamicznej. Kolejne perturbacje i fluktuacje mogą prowadzić do powstania coraz to bardziej skomplikowanych struktur. Tak przedstawia się mechanizm przejścia systemów na gruncie fizyki-chemii.

Podobne do systemów rozważanych przez Prigogine’a właściwości mają terytorialne systemy społeczne. Zastosowanie koncepcji samoorganizacji na tym gruncie wymaga wprowadzenia innego systemu pojęć. Używane w termodynamice terminy w warunkach geograficznych i ekonomicznych mają inne znaczenia.

I tak, otwarte systemy społeczno-gospodarcze oznaczają, że pozostają one w różnych związkach z otoczeniem. Znajduje to swój wyraz w przepływach dóbr, informacji, osób itd.

Termin "nierównowaga" zgodnie z tradycją nauk geograficznych zastąpić można mianem „zróżnicowanie”. Może ono dotyczyć elementów punktowych, liniowych i powierzchniowych zagospodarowania przestrzennego oraz układu tych elementów. Innym przykładem mogą być różnice w funkcjach miast, którym towarzyszy specjalizacja w zakresie produkcji i usług. Na gruncie ekonomii zróżnicowanie to będzie widoczne np. w zróżnicowanej strukturze zatrudnienia czy nakładów inwestycyjnych. Równowaga w tym znaczeniu (czyli brak zróżnicowania) nie oznacza stanu optymalnego (nie chodzi o wewnętrzną zgodność między gałęziami gospodarki dla osiągnięcia stanu optymalnego). Tu równowaga to stan, w którym zanikają siły powodujące przestrzenne przemieszczenia zasobów, usług, produktów. Wtedy nie jest to stan optymalny.

Nieliniowości w zachowaniach systemów przestrzenno-gospo-darczych przejawiają się np. w zjawiskach korzyści wielkiej skali, które powodują, że przedsięwzięcia podejmowane w odpowiednio dużej skali przynoszą więcej niż proporcjonalne efekty lub wymagają mniej niż proporcjonalnych nakładów.

Odpowiednikiem perturbacji w systemach przestrzenno-gospodarczych są szeroko rozumiane innowacje lub impulsy, np. nowe inwestycje na obszarach słabo zagospodarowanych, nowe technologie, nowe sposoby ochrony .rodowiska czy szeroko rozumiany postęp ekonomiczny. Innowacją typu organizacyjnego może być reforma gospodarcza, rozszerzenie samorządności lokalnej.

Impulsy te wywołują z reguły zmiany w zachowaniach ludzi przedsiębiorstw, instytucji. Ustalają się nowe relacje, powiązania, rynki zbytu, dojazdy do pracy. To są właśnie fluktuacje. Przez fluktuacje można rozumieć "zmiany relacji". Relacje te mogą być jakościowe i ilościowe, funkcjonalne i '.Irukturalne, przestrzenne i aprzestrzenne. Mogą być relacjami pomiędzy produkcją a infrastrukturą, między miastem a wsią, szczególnie zaś relacjami wzajemnego oddziaływania w przestrzeni między elementami systemów | Domański 1984, 1987a].

To właśnie po tym okresie (fluktuacji) miasto, region może przejść w nową fazę rozwoju. Jego system będzie wtedy inny, przekształcony, udoskonalony - na wyższym szczeblu organizacji. Jeżeli jakiś system ma zdolność do doskonalenia organizacji swojej struktury, do czynnego współdziałania z otoczeniem i wywierania na nie wpływu, charakteryzuje się elastycznością struktury, wielką różnorodnością stanów, to zdolność tę określa nę mianem samoorganizacji [por. Gościński 1982, Domański 1992].

Koncepcję samoorganizacji przestrzeni można stosować w badaniach pi/eslrzennej organizacji gospodarki (na poziomie kraju i systemów miejskich), Idm samoorganizacji przestrzeni znalazła szczególne zastosowanie w analizie przejścia od scentralizowanego do rynkowego systemu gospodarki. Wyjaśnia mm przestrzenne układy gospodarki rynkowej; jest również użyteczna w