74195 WiŻ5

I

I

£

W1658 roku siły natchnionego wodza wyczerpały się. Donoszono, że jest „niezdrów na ciele i umyśle”, „szalony”, „pozostający w łóżku”. 3 września tegoż roku wybuchła wielka burza, jakiej nie pamiętał prawie nikt z Anglików i po niej, w jakże alegorycznej atmosferze, Cromwell zmarł na zapalenie płuc, nie doszedłszy do sześćdziesiątki. Jego organizm musiał być wyniszczony, skoro nie zdołał zwalczyć infekcji. Prawdopodobnie przyczyniła się do tego także depresja, która na koniec przykuła dyktatora do łóżka.

Christopher Hill pisał: zauważamy u niego pewne cechy związane z psychozą maniakalno-depresyjną. I chyba miał ragę. Dowodzą tego zmienne nastroje: od skrajnego podniecenia, sztubackich żartów (smarowanie twarzy atramentem podczas podpisywania wyroku śmierci na króla) i ataków sardonicznego śmiechu do stanów rozpaczy, załamania i zalegania w łożu.

Cromwell jako rewolucjonista

Rewolucja angielska nie miała precedensu, twierdzi Hill. W związku z tym nie zdołała wypracować takiej ideologii jak rewolucja francuska wykształcona na poglądach Rousseau czy bolszewicka na teorii Marksa. Ideologię rewolucji angielskiej ustanowiła Biblia. Ale wtedy znów pojawiały się odwieczne problemy interpretacyjne: jak traktować słowa Pisma?

W rewolucji zatriumfowało kalwińskie przekonanie

0    predestynacji. Wiara walczących rzemieślników, szlachty

1    chłopów w przeznaczenie przenosiła góry; mimo że rozum podpowiadał co innego. W liście do kuzyna Roberta Hammonda nawet Cromwell kwestionował rolę „zwodniczego rozumu” na rzecz wiary. Jestem jednym z tych, w których serca Bóg włożył nadzieje na jakieś niezwykłe zrządzenia Opatrzności. W Putney 1 listopada 1647 roku dał do zrozumienia, że jest prowadzony przez Opatrzność: Bóg zaczyna już wypełniać to, co zapowiedział.

Cromwell jako rewolucjonista wyraźnie stał na granicach epok. Z jednej strony doprowadził do obalenia monarchii i zreformowania Anglii, antycypując francuską „rewolucję rozumu” i wyznaczając nowy bieg dziejów; z drugiej kierował się nakazami Opatrzności, co sytuowało go w feudalnej, scholastycznej wizji świata. Jak zauważyła Arendt, jego religijne Rady Armii przypominały ustrój gmin średniowiecznych i szwajcarskich kantonów. Z drugiej strony - nie było rzeczą przypadku, że za progiem owej religijno-społecznej rewolucji cromwellowskiej stał już Kartezjusz, a dalej Newton: obaj z rewolucyjną czcią dla rozumu i wiary.

W osobie Cromwella znajdujemy wszystkie cechy rewolucyjnego męża stanu. Niemal wszyscy przyszli gwałtownicy dziejów będą się powoływać na niewidzialne siły, które nimi kierują. Robespierre, Saint-Just, Napoleon, Lenin, Stalin z ich paranojami będą głęboko wierzyć, że działają jako narzędzie szczęścia ludu i to usprawiedliwia ogrom terroru, zbrodni i nieszczęść, jakie wprowadzali. „Polskim Cromwellem” będzie nazwany, równie okrutny skądinąd, Bohdan Chmielnicki.

W1826 roku Cromwell będzie porównywany przez francuskiego historyka Karla P. Bonaphonta do Napoleona. Wiatach 1937-1947 W. C. Abbott opublikuje „Wri-tings and Speeches of 01iver Cromwell”, wykazując, że Cromwell i Hitler wyrażają zdumiewająco podobne przekonania o „misji” wobec świata. W świetle dzisiejszej wiedzy psychiatrycznej skłonni jesteśmy raczej sądzić, że postaciami tymi kierowały manie, depresje i psychozy, mające swój początek gdzieś w traumach dzieciństwa czy mitach rodzinnych. Zresztą sami Anglicy, a szczególnie intelektualiści, mają kłopot z zagospodarowaniem postaci Cromwella w zbiorowej wyobraźni, pomimo to jego pomnik stoi przed gmachem Parlamentu. Jednocześnie, nie bez przyczyny, jego imienia nie chciało przyjąć jedno z kolegiów uniwersytetu w Durham. A wyśmiewanie jego religijnej rewolucji i innych krwawych sporów religijnych w stylu „Cyrku Monthy Pytona” stało się angielskim sposobem na odreagowanie traum historycznych.    ^

•2 JERZY BESALA jest historykiem, publicystą i autorem książek historycznych.

Bitwa pod Naseby 14 V11645 roku wojsk Parlamentu z siłami króla Karola I Stuarta była przełomowym starciem, zakończonym pogromem wojsk królewskich. Cromwell,

choć jeszcze nie był głównodowodzącym, przybył na pole bitwy z kawalerią Armii Nowego Typu, która wykazała swą ogromną wartość.

WRZESIEŃ 2008 WIEDZA I ŻYCIE.......

45