DSC02278 (7)

„krzyczy w napadzie szału”, że jest „nieprzytomna”. Scena, nie tracąc siły ideowej, staje się przerażająca w swym realizmie [...]

Taka metoda stosowana jest stale. I Owczarz przepije w karczmie pieniądze na buty i nie oprze się pokusie złodziei, i ksiądz po uratowaniu Ślimaka jedzie na przyjęcie w sąsiedztwo, kuszony wspomnieniem zielonawych oczu pani Teofilowej, i Jojna ma swe przebiegłości i wyrachowania żydowskie. Ani razu Prus poza realizm (odpowiednio przez siebie pojmowany) nie wyjdzie, nie wprowadzi ani jednej'osoby, która by nie stała mocno na ziemi, była bezcielesna, była tylko upostaciowaniem idei.

Lecz nie znaczy to, aby stosunek Prusa do wszystkich postaci był jednakowy, by tak jak naturaliści, uznający dctorminlzm psychiczny, patrzył on na ludzi wyłącznie okiem bndacza-anatoma. Przecież moralista jeszcze silniej chyba w nim tkwił i musiał znaleźć swe miejsce w powieści. Na moralnej też podstawie Prus wartościuje świat Placówki, a ocenę swoją uzależnia od stopnia zmysłu etycznego, który dostrzega w człowieku, uwzględniając oczywiście możliwości jednostek zależnie od środowiska, do którego należą. Fakt, że Ślimak na drugi dzień po śmierci żony godzi się już na małżeństwo z Gawędziną — nie gorszy Prusa zupełnie, bo to leży w atmosferze życia chłopskiego! nie gorszy go też, że Ślimak w ten sposób wylicza swoje straty w walce z Niemcami: „Stasiek — jeden... Krowina — to dwa... Konie — śtyry... Owczarz i dziecko — to sześć... Magda — siedem... Jędrek — osiem... Burek i kobieta — dziesięć... Tyle narodu!..." — chłop nie odczuwa tu żadnej niewłaściwości.

Zmysł moralny Ślimaka w czym innym się ujawnia, mianowicie w stosunku do bliźniego, w odczuwaniu krzywdy wyrządzonej innym [...]

Atmosfera moralna, którą przepełniona jest Placówka, sprawiła, że Prus powieści swej nie mógł zamknąć w obrębie techniki naturalistycznej i musiał sięgnąć do innego stylu. Jest to w przeważającej części styl Dickensowski, a takie artystyczne zespolenie (techniki naturalistycznej z techniką Dickensa) stosował już we Francji przed Prusem Alfons Daudet.⁴

Zbliżenie z Dickensem widzimy w szeregu elementów ■powieści Prusa. A więc oblicze duchowe niektórych postaci. Mianowicie [...] znajdujemy i w Placówce znaną nam Dic-kensowską kategorię ludzi prostych, biednych, niepozornych, którzy imponują dobrocią serca i współczuciem dla niedoli bliźniego. Do tej kategorii należy przede wszystkim Maciek Owczarz, druga tego typu (po Michałku) postać u Prusa, postać świetnie opracowana, którą można zaliczyć do klasycznych kreacji pisarza: tu szczególne połączenie wzniosłości z naiwnym prymitywizmem psychiki znalazło najprostszy a zarazem najgłębszy wyraz. Do tej kategorii należy oczywiście i Jojna Niedoperz, chociaż inspiracje w tym kierunku nie tyle szły od Dickensa, ile od pozytywistycznej powieści polskiej, która lubowała się w takich postaciach, jak Gedali Orzeszkowej, łaciarz Junoszy, Chawa Rubin Świętochowskiego itp.

Człowiek prosty, Jojna, zdecydował też r— jak wiemy — o zmianie losu Ślimaka. Taka rola tej właśnie grupy ludzi jest również w stylu Dickensa i wiąże .się z techniką rozwiązywania akcji powieściowej przez tego autora. Jest ono niemal z zasady pomyślne, w czym szczególnie ujawnia się kojący optymizm twórcy Dawida Coppeiiielda, i dlatego Dickensowskie zakończenie powieści ma swój istotny sens moralny. Podobnie mamy i w Placówce. Jest to przy tym jedyna powieść z okresu dojrzałości Prusa, ukazująca wyraźnie i zdecydowanie tryumf sprawy, o którą toczy się walka: dramatyczne kolizje, błędy, zawody i cierpienia nikną, atmosfera się wypogadza, pojawia się uśmiech szczęścia, przyćmiony tylko nieco (jak u Dickensa) melancholią wspomnień i strat niepowrotnych.

Ale oddziaływanie Dickensa nie tylko ujawnia się w pozytywnych objawach strony moralnej utworu. I w negatywie też możemy dostrzec zbieżności stylu epickiego. Działalność ujemnych postaci niemal z zasady Dickens

* Alfons Daudet (1840—1897) — pisarz i nowelista francuski, zbliżony swymi poglądami literackimi do naturalizmu.

217