IMGa14 (3)

Obawiali się, że jest ona:JQ za wczesna, 2) za szybka, 3) zaczyna się.od złego końca, wprowadza niewłaściwą kolejność inwestowania, 4) jest forsowana przez państwo; ponadto zaś 5) buduje się obiekty zbyt I wielkie i 6) zbyt kosztowne, oparte na drogiej, importowanej technolo- j gii. Wszystkie te kryteria są ze sobą w znacznej mierze sprzężone. I Wszystkie też są względne i zależą od jakiejś arbitralnie przyjętej f normy: trudno jest obiektywnie ustalić, co jest „za szybkie”, „za I wczesne” czy „za wielkie”. Zawsze też znajdą się tacy, co uznają, że I ten sam dokładnie proces był spóźniony, za wolny, za mało wspoma- I gany przez rząd itd. Mimo to jak najdalszy byłbym od mniemania,iż I jest to spór jałowy lub bezprzedmiotowy, albo że ścierały się tu tylko I i po prostu różne klasowe interesy.

W polskiej literaturze naukowej — zwłaszcza w historii myśli I ekonomicznej —problem bywa sprowadzany do sporu o rolę państwa I w procesie uprzemysłowienia (co wyróżniliśmy powyżej jako jedno I z kilku kryteriów). Aspekt ten nie miał jednak znaczenia samodzielne-1 go, był wyraźnie podporządkowany generalnej opcji cywilizacyjnej. I Warto przypomnieć, że w Anglii, a od lat dwudziestych XIX wieku I - także we Francji, hasła wolnego handlu i wolnej przedsiębiorczości I były bronią zwolenników szybkiego uprzemysłowienia; toteż Sismondi I krytyką swoją mierzył w dogmaty liberalizmu ekonomicznego domaga-1 jąc się interwencji państwa — ale nie interwencji protekcjonistycznej, I pobudzającej inwestycje, lecz korektury podziału dochodu społeczne-1 go na rzecz mas pracujący eh. Teoria Sismondiego i jego przestrogi I przed niepohamowanym rozwojem kapitalistycznej gry interesowi wywarły wielki wpływ na polską, a także rosyjską myśl ekonomiczną, na ogół jednak nie widziano tu potrzeby (ani politycznych możliwości) I sięgania po proponowane przez genewskiego ekonomistę środki zarad-1 cze. W krajach o zalążkowym dopiero przemyśle, od Niemiec poczyna-1 jąc, zdecydowani industrialiści akceptowali z reguły zasady polityki I protekcyjnej, natomiast zarówno ziemiańscy agrariusze, w ogóle nie-1 chętni uprzemysłowieniu, jak i zwolennicy rozwoju „naturalnego” I pokładali zaufanie w dogmacie wolnohandlowym spodziewając się, że I rzeczy same pójdą po ich myśli, jeśli tylko rząd zaniecha aktywnej I polityki przemysłowej i celnej. Stosunek do tej polityki był więc I wyraźnie instrumentalny, a. sednem sporu o przyszłość byłą. sajOM koncepcja postępu, dobrobytu i wizja_pożądanej struktury społecznej] i26 kraju.

„Ja ze średniej nie chcę schodzić drogi” — pisał Skarbek włączając się w dyskusję na temat „zbytku”¹⁰⁷ — i to dictum najtrafniej charakteryzuje wybrany przezeń wzorzec cywilizacji. Ani się nie upajał cudami techniki i nowoczesności, ani im nie przeciwstawiał kultu zgrzebnej i swojskiej prostoty. To, co z dawna istniało, i to, co dopiero przyjąć się mogło, na równi miało wykazać swą użyteczność przed trybunałem ekonomii.

Nie marzyły mu się polskie Manchestery i Birminghamy, z nieuchronną koncentracją bogactw, z wyostrzeniem kontrastów ludzkiej egzystencji. Nie sposób wyobrazić sobie Skarbka uradowanego — jak. Staszic w Sieradzu — widokiem dzieci biegnących na szychtę do-fabryki. Nie był jednak wrogiem przemysłu, który — jak się rzekło — miał się pomału rozwijać w miarę samoistnego przepływu nadwyżek, kapitałowych zgromadzonych w rolnictwie. Praca około roli była w§ząk także, jak rękodzjęlnia lub handel, rodzajem „przemysłu”, wymagającym inwestycji i nauki, o tyle tylko lepszym, że stabilizującym rynek pracy i zabezpieczającym przed widmem masowej proletaryzacji. Z tego to powodu wyższa pracochłonność rolnictwa i mniejsza jego podatność na mechanizację były w oczach Skarbka awantażem.

Nie wydajność aparatu wytwórczego, lecz — jak u Sismondiego — Społeczna zdolność do korzystania z wyprodukowanych dóbr uznana przezeń została zą miernik poziomu cywilizacji. Drugorzędną zaś było rzeczą, czy dobra spożywane pochodzą z produkcji krajowej, czy z wy-, miany. „Kraj żyzny np. i dobrze uprawny, mający obszerny i łatwy odbyt na ziemiopłody, może się poświęcić wyłącznie prawie rolnictwu, ciągnąć z zagranicy towary fabryczne i zostawić obcym prowadzenie handlu zewnętrznego”¹⁰⁸. Logiczną konsekwencją tego stanowiska było odrzucenie teorii „haraczu”, który kraje rolnicze muszą jakoby płacić krajom uprzemysłowionym. Jeśli zaś nawet prawdą jest, iż narody handlowe szybciej postępują „w zawodzie bogactw i oświaty”, to jest to tylko chwilowa premia wynikająca z zacofania rolnictwa: „Lecz w długim przeciągu wieków ustanie kiedyś ta ich przemysłowa wyższość, a gdy rolnicze ludy zrównają się z nimi pod względem udoskonalenia przemysłu [znów w znaczeniu ogólnym —J J ]> natenczas tymże dostanie się w udziale przewaga

F. Skarbek, Uwagi nad myślą wzglfdtm tankiem polskiego (1815), Pisma pimniejste, ti I, s. 148,. *** F. Skarbek, Ogólne zasady, t. II, s. 89.

127