69651 S5008476

98

(Sofronięvo grób 1). Wyróżnia się nóż z Bukjovci z rękojeścią ograniczoną 2 wąskimi nakładkami oraz obłożoną blachą, na której znajdują się ślady brązu. Większość szerokich nakładek przy rękojeści jest zdobiona dookołnym ornamentem poprzecznym. Charakterystyczną cechą jest czterokrotne znalezienie wraz z nożami tej odmiany pochew żelaznych (§ięeęti de Jos, Rastu — ryc. 9/11, Altimir, Pleven — ryc. 8/9) ***, a raz — srebrnej (Pavolće). Krzywe noże odmiany IVb wystąpiły zarówno w zespołach stosunkowo wczesnych, środkowolateńskich (Pavolće). jak i w póżnołateóskich (Altimir-Ulovica, Pleven, Sofronievo).

Najliczniejszą grupę tworzy 18 okazów (dług. 22 - 52 cm) odmiany IVc (Cal3ra$i, Ce ta te, Corneęti — ryc. 7/15, Orodelu — ryc. 7/13, Rastu, Belene, Bukjovci-Tatarlaka, Galicę, Kamburovo — ryc. 8/14, Karpa-ćevo-Stiibeca, Komarevo-Vraćanka kurhan 1, Komarevo-Kirkov Vrah, T5rnava, Tirnava-Mitkov Vrih, Vinograd — ryc. 8/24, Zahari-Stojano-vo). Boki rękojeści tych okazów są zwykle koliście wycięte — wyróżniają się tu specyficznie uformowane rękojeści noży z Orodelu (ryc. 7/13) i Kamburova (ryc. 8/14). Większość rękojeści jest ograniczona z obu stron szerokimi nakładkami żelaznymi, a niekiedy brązowymi (Komare-vo-Kirkov Vrah), z reguły zdobionymi poprzecznymi motywami (delikatne żeberka lub bruzdy), czasem także pionowymi, niekiedy inkrustowanymi brązem lub srebrem (Bukjovci). U dwóch egzemplarzy (Kamburovo i T5mava) ornament wystąpił też na górnej części nasadki kończącej rękojeść (kółka). Regułą jest występowanie strudzin na głowni, dodatkowy ornament znajduje się na głowniach 7 noży (Calaraęi, Cetate, Orodelu, Rastu — 2 okazy, Tamava, Zahari-Stojanovo). Pochwy wystąpiły wraz z nożami omawianej odmiany w 6 przypadkach (Cetate, $i$e-$ti de Jos, Rastu, T5mava, Vinograd, Zahari-Stojanovo). Aż 7 okazów noży odmiany IVc pochodzi z zespołów późnolateńskich (Comeęti, Buk-jovd i Bukjovri-Tatarlaka, Kamburovo, Komarevo-Kirkov Vrah, Tar-nava, Vinograd), datowanych umbami, ostrogami i mieczem typu III. Dalsze 2 można też ze znaczną dozą prawdopodobieństwa odnosić do tegoż czasu (Orodelu — z mieczem typu II i Komarevo-Vraćanka — z fragmentem miecza z „puncowaną” głownią). Możliwość wcześniejszej chronologii noży bojowych tej odmiany sugeruje jednak znalezienie zbliżonego do niej okazu w antycznym Seuthopolis ^ł22, które zaniknęło ostatecznie w ciągu III w. p.n.e.

^m W Rastu, w zmieszanym inwentarzu z trzech grobów, znajdują się 3 krzywe noże bojowe i 2 pochwy, z Plevenu zaś pochodzą 2 noże i 1 pochwa. Brak jest danych dla ustalenia, do których noży pasują powyższe pochwy.

^m D. P. Dimitrov 1957, s. 214, ryc. 16; Por. też nieco odmienny nóż ze starszego kurhanu w StołM-Kantona (A. M i 1 ć e v 1956, a. 461 n., ryc. 10).

Pokrewny, dłuższy (65 cm) mieczyk jednosieczny z B&lgarova odpowiada w zasadzie cechom odmiany TVc. Wyróżnia go posiadanie złotej inkruatacji na głowni, tworzącej wąski pas ornamentu wzdłuż tylca. Zastosowane tu wątki zdobnicze odbiegają od znanych z innych noży bojowych. Łatwiej doszukiwać się podobieństwa do zdobienia pochew mieczy dwusiecznych strefy panońskiej, chociaż ścisłych analogii brak ***. Może to być jednak tłumaczone koniecznością dostosowania się artysty do wąskiej przestrzeni, na której trzeba było rozmieścić ornament.

Na głowniach noży wielu odmian, lecz szczególnie często TVb i IVc, występował obok strudzin dodatkowy ornament (ryc. 10). Był on umieszczony wyłącznie na stronie zewnętrznej, a tylko u jednego okazu (kurhan 1 w Altimirze-Drandarslriej Ko&arze) dodatkowe, skromniejsze zdobienie (rząd punktów) wystąpiło również po wewnętrznej stronie głowni. Zdobienie to znamy ogółem z 22 okazów (nie licząc mieczyka z B51-garova).

Analiza umieszczonych tu wątków zdobniczych (ryc. 10) pozwoliła ułożyć je w przekonywający ciąg typologiczny, którego cechą jest .rozwój” w kierunku schematyzacji rysunku i zubożenia ornamentyki Na tej podstawie wyróżniono 4 grupy zdobienia. Grupo A charakteryzuje się obecnością strudzin na całej długości głowni z przerwą na ornament pośrodku. Na głowniach 4 (Calaraęi, Cetate, Rastu, Safronievo grób 1) spośród 6 zaliczonych tu okazów (ryc. 10/1, 3, 4, 6), wzdłuż strudziny, a u dwu okazów po obu jej stronach, czasem tylko w górnej połowie, występuje pasmo zygzakowate, niekiedy uzupełnione dodatkowymi wątkami (ryc. 10/3). Wszystkie okazy tej grupy posiadają ponadto w części środkowej dodatkowy ornament. Wyjąwszy nóż z Rastu (ryc. 10/6), na którym umieszczono skomplikowany motyw przypominający nieco gwiazdę, wątki zdobnicze pozostałych noży tej grupy układają się w wyraźny ciąg typologiczny. Jego punktem wyjściowym jest ustawiona hieratycznie para wyobrażeń połowy figury ptasiej i 2 kółka współśrodkowe z głowni noża z Cetate (ryc. 10/1). Na nożu z grobu 2 z Sofronieva (ryc. 10/2) figurki ptasie są bardziej stylizowane, pojawia się między nimi dodatkowy ornament (m. in. słońce z promieniami ?). Rysunek na okazie z grobu 1 w Sofronievie (ryc. 10/3) przedstawia dalszą, wyraźną degenerację — trudno już dopatrzyć się w nim figur ptasich. Kolejne etapy rozwoju tego wątku przedstawia zdobienie noży z CalSraęi i Kneży (ryc. 10/4, 5), na których 3 kropki i kilka kresek jest pozostałością po figurach ptasich.