74563 P1070822

ROZWÓJ PRZESTRZENNY POZNANIA

WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU. Sięgając do początków historycznego osadnictwa w Poznaniu należy się cofnąć do wczesnośredniowiecznej fazy zespołu grodowego na Ostrowie, między ramionami Warty. Pominąć można wcześniejsze epoki ze względu na brak uchwytnej ciągłości pomiędzy śladami starszego osadnictwa okresu rzymskiego V i VI wieku a grodem wczesnośredniowiecznym. Powstanie grodu archeologia umieszcza w początku lub połowie IX wieku, lokalizując go w kluczowym miejscu poznańskiej przeprawy przez dolinę Warty (natomiast ślady faz starszych znajdowano głównie wzdłuż krawędzi dolin Warty i jej miejscowych dopływów — Bogdanki i Cybiny). Miejsce poznańskiego przejścia przez dolinę Warty, w tym jej odcinku, w którym rzeka opuściwszy obniżenie warszawsko-berlińskie zmierza na północ, było szczególnie dogodne. Poniżej zaczyna się przełom rzeki przez morenowe wzniesienia, gdzie nurt w zwężonej dolinie jest głębszy i bystrzejszy. Na wysokości Poznania dolina znacznie się rozszerza. Zmienny nurt utworzył tu kilka odnóg, co ułatwiało, choć i wydłużało przejście. Na jego linii odległość między dwoma wzniesieniami dominującymi nad doliną — tj. między wzgórzem reformackim po stronie wschodniej i zamkowym od zachodu — wynosi półtora km. Sama dolina łączy się z bocznymi obniżeniami Cybiny od wschodu i Bogdanki od zachodu, a dalej w dół rzeki innych dopływów — Głównej i Wierzbaku.

Węzeł dróg u przeprawy wytworzył się ze starszych dróg lokalnych, które w miarę postępującego scalania mniejszych terytoriów plemiennych w pierwotne państwo pierwszych Piastów stawały się traktami o dalszym zasięgu. Najważniejszą z nich była droga ze stołecznego Gniezna i z Kujaw, idąca do przeprawy od pn.-wschodu, przez Zawady (których nazwa kojarzy się z umocnieniami zapewniającymi kontrolę nad przeprawą). Kontynuacją tego szlaku ku zachodowi były drogi w kierunku Międzyrzecza i Lubusza, z odchyleniem pn.-zachodnim do Santoka i dalej ku ujściu Odry, oraz na pd.-zachód w kierunku na Krosno, Łużyce i Saksonię. Dalsze drogi z rozwidleniem na zachodnim brzegu Warty wiodły już to bardziej ku północy, na Pomorze przez Oborniki i Czarnków, bądź przez Wronki i Wieleń, jut to na południe i pd.-zachód przez Kościan do Głogowa. Na wschodnim przyczółku przeprawy rozwidlały się następujące drogi: ku północy do Nakła i dalej na Pomorze Gdańskie (droga idąca wspólnie z wymienionym już szlakiem gnieźnieńskim przez Zawady do rozstaju w Głównej), na wschód przez Giecz i Ląd do Łęczycy (z dalszym odgałęzieniem pd.-wschodnim przez Pyzdry do Kalisza i Małopolski), oraz na południe przez Bnin i Śrem na Śląsk, do Wrocławia. Tę ostatnią niekiedy rekonstruuje się jako idącą z grodu przez Zagórze, tj. południową część wyspy, na południe i przez starorzecze Warty na jej wschodni brzeg, lecz rozległość przeprawy w tym miejscu czyni ten wylot nieprawdopodobnym; rozstaj drogi do Śremu musiał się znajdować na Komandorii, przy nim wzniesiony został później kościół św. Michała. Wyliczone wyżej drogi tworzyły węzeł poznański już współcześnie z pierwszym grodem wzniesionym przy przeprawie na wyspie. Wyspa ujęta była ramionami Warty, względnie jej starorzeczami, z których wschodnie, przyjmujące tuż powyżej przeprawy ujście Cybiny, przejęło także nazwę tego dopływu.

Ze śladami pierwszego grodu uzasadnione wydaje się kojarzenie nazwy Poznań mającej charakter dzierżawczy (pochodnej od imienia Poznana); nazwa źródłowa poświadczona w początku XI wieku, dla drugiej połowy poprzedniego stulecia.

Pierwszy gród powstał na jednej z piaszczystych łach wśród ramion Warty, niewiele przewyższających poziom wody; przyjmuje się, że teren tej łachy sztucznie powiększano łącząc ją z łachami sąsiednimi, dzięki czemu utworzył się znaczny obszar umożliwiający powstanie osadnictwa pod grodziowego, głównie na wschód od grodu zajmującego pn.-za-chodnią część tego obszaru. Około połowy X wieku rozwój terytorialny państwa Piastów spowodował wzrost znaczenia Poznania, w którym powstał — na miejscu dotychczasowego — nowy gród o potężnych wałach konstrukcji drewnianej wypełnianej ziemią i kamieniem. Licząca ponad 20 m podstawa wału pozwala rekonstruować jego znaczną, do 10 m dochodzącą wysokość. Jednocześnie odrębnym, nieco niższym wałem powiązanym z grodowym ujęte zostało podgrodzie przylegające od wschodu i pn.-wschodu. Gród o narysie owalnym miał do 100 m średnicy na dłuższej, południkowej osi Mieścił on zabudowania mieszkalne księcia i jego otoczenia, któ-