74838 IMG51

\vq najpierw autor decydował co i gdzie opublikować"', następnie wydawca podciit decyzję o przyjęciu materiału do druku, a w końcu bibliotekarz ustalał, czy WląezyJ"¹^ blikncję do zbiorów i udostępnił¹ jq użytkownikom. Obecnie wystarczająca jest _t|_Ł. nutoia, aby użytkownicy otrzymali bezpośredni dostęp do utworzonycli przez niego t_r^^J1 (zob. model, rozdz, 6). Z drugiej strony decyzje o tym, co rozpowszechniać elektronie¹^' i w jakiej kolejności, coraz częściej podejmują także bibliotekarze, publikujący m?' bliotckaeh cyfrowych, czy leż tworzący elektroniczne reedycje. Selekcja mntcrini,-' w formie cyfrowej ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania wielu serwisów gloh'7 nej biblioteki cyfrowej, gdzie podejmuje się decyzje o długotrwałej archiwizacji obielctó cyfrowych; niezbędne jest tu znalezienie właściwej proporcji między efektywnością ko$₂ Iową i zapewnieniem dostępu do dziedzictwa kulturowego. Liczy się również szybko^ podejmowanych decyzji.

Inną różnicą w stosunku do publikowania tradycyjnego jest zróżnicowanie funkcji p_u. blikacji cyfrowych. Egzemplarz książki drukowanej spełniał jednocześnie wiele zadań: umożliwiał zapoznanie się z treścią dzieła, jednocześnie pozwalając zachować te treści w stałej, niezmiennej formie w długim okresie. W trakcie publikowania cyfrowego w f_0r. mic digitalizacji publikacji tradycyjnych, zachodzi często potrzeba podejmowania decyzji

0    rozdzieleniu tych funkcji, gdyż ze względu na stan oryginału należy zdecydować: czy zachować formę zbliżoną do oryginału (aby można było zobaczyć na ekranie, jak oryginał wyglądał”), czy też umożliwić odczytanie tekstu dokumentu (w oryginale niedostatecznie czytelnego). W przypadku podjęcia decyzji o zachowaniu obu ftinkcji niezbędne może być utworzenie dwóch odrębnych, ale związanych ze sobą obiektów cyfrowych dla tej samej publikacji, pozwalających na realizację różnych zadań.

Proces transformacji publikowania naukowego, wynikający ze zmian technologicznych

1    organizacyjnych, jeszcze się nie zakończył. Powstają i powstawać będą nowe formy i sposoby tworzenia publikacji naukowych; część z nich związana jest z funkcjonowaniem publikacji udostępnianych w trybie Open Access.

Według wielu autorów jednym z podstawowych czynników wpływających na rozwój globalnej biblioteki cyfrowej może być umożliwienie swobodnego i globalnego dostępu do zasobów publikacji naukowych w trybie tzw. Open Access (OA) [Brody 2006; Har-nud 1992,2001; Yiotis 2005). Świadczy o tym jedna z pierwszych deklaracji przyjętych w sprawie rozwoju Open Access w Budapeszcie⁷, na początku 2002 r. Mowa jest w niej o rozproszonych zasobach obiektów cyfrowych, powszechnie dostępnych i tworzonych z wykorzystaniem standardów OAI, które dzięki narzędziom indeksującym mogą być traktowane jako jeden wielki zasób danych. Użytkownicy nie muszą martwić się o to, jakie archiwa funkcjonują, ani gdzie są one zlokalizowane, żeby móc wyszukiwać w nich potrzebną informację i uzyskiwać do niej bezpośredni dostęp.

W deklaracji BOAI znaleźć można dehnicję Open Access, która zawiera kilka zasadniczych elementów, dobrze charakteryzujących podstawowe cechy OA:

*    publikacje Open Access udostępniane są bezpłatnie (dla użytkownika końcowego), co nic znaczy, że ich przygotowanie nie powoduje powstawania żadnych kosztów;

*    są one udostępniane online, co znaczy, że są to obiekty cyfrowe dostępne w Internecie. Dzięki temu uniknąć można dużej części kosztów, gdyż w publikowaniu cyfrowym istnieje wyłącznic koszt uzyskania pierwszego egzemplarza'; w środowisku online jest to jedyny egzemplarz, co odróżnia publikacje elektroniczne online od drukowanych;

•    $ą to publikacje naukowe, więc nic chodzi o literaturę piękną, gazety czy popularne poradniki;

•    OA nic powoduje obniżenia jakości czasopisma-, zarówno czasopisma OA, jak komet-cyjnc, są różnej jakoici; w obu grupach funkcjonuje jej kontrola iOppenheim, Rowland 2009,1.280];

•    publikowanie w trybie Open Access zwiększa stopień wykorzystania tych materiałów, między innymi dzięki ułatwieniu dostępu (Nahotko 2007c; Nicholas, Huntington, łamali 2007, s. 858]. Oprócz obowiązku podawania danych o autorstwie nie istnieją żadne inne ograniczenia w wykorzystaniu materiałów¹';

• istnieją dwie główne strategie Open Access, autoarchiwizacja w różnego rodzaju repozytoriach (dziedzinowych, instytucjonalnych - zob, p. 2.6) czy na własnej stronic Web (zielony OA, strategia BOAI-I) oraz, publikowanie w czasopismach OA¹" (zloty OA, strategia BOAl-ll) (Bailey 2006, s. 15].

Jak z tego wynika, OA jest raczej ogólnym celem niż strategią marketingową, gdyż przedstawia różne sposoby dojścia do wyznaczonego stanu, bez względu na wybrany model biznesowy.

Istnieją definicje, które w istotny sposób zawężają zakres OA, na przykład nie uznając za publikacje OA materiałów umieszczanych na własnych stronach Web, pomijających proces recenzowania i obróbki redakcyjnej [Borgman 2007, s, 100]. Z drugiej strony właśnie rozpowszechnianie materiałów, w tradycyjnym systemie komunikacji naukowej często w ogóle nie uznawanych za publikacje, jak dane z badań, dokumenty instytucjonalne czy materiały instruktażowe, może być szansą dla rozwoju repozytonów OA.

Według Josepha Esposito, w komunikacji naukowej istnieje miejsce dla wielu form publikowania, gdyż spełniają one różne funkcje [Esposito 2008]. Uczeni z kolegami prowadzącymi podobne badania, stanowiący dobrze znający się krąg osób, komunikują się w sposób nieformalny; niepotrzebne jest im pośrednictwo wydawcy ani jego usługi, takie jak recenzowanie, gdyż w tej grupie każdy sam najlepiej potrafi ocenić jakość pracy naukowej. Również staranne opracowanie redakcyjne tekstu nie ma tu wielkiego znaczenia. Uczeni z tej samej dyscypliny, ale zajmujący się innymi zagadnieniami, być może potrzebują już pewnego wspomożenia w ocenie matenałów. Dla nich istnienie formalnej publikacji może oznaczać, że warto poświęcić opisanemu zagadnieniu nieco czasu. Tym bardziej cenne są usługi wydawców i bibliotekarzy dla specjalistów z innych dyscyplin, w tym pokrewnych. Kolejna grupa odbiorców, luźno związanych z nauką, jak administratorzy różnych poziomów, poprzestają na wskaźnikach typu Impact Factor, sugerujących im. w co warto inwestować publiczne fundusze. Użytkownikami są też osoby, chcący mieć jakieś wyobrażenie o sensie pracy uczonych; dla nich powstają wydawnictwa popularnonaukowe. Dla każdej z tych i być może wielu innych, niewymienionych grup uczestników komunikacji naukowej należy zastosować inny rodzaj publikacji; OA lub komercyjnej - drukowanej lub elektronicznej.

Rozdźwięk pomiędzy wzrostem dostępności, możliwym dzięki nowym narzędziom elektronicznym, głównie Internetowi, a wzrostem monopolizacji rynku publikacji (powodującym gwałtowny wzrost cen), realizowanym przez wydawców, stał się istotną siłą napędową dla OA. Open Access pojawił się więc jako reakcja na kryzys i niestabilność tradycyjnego modelu publikowania naukowego (zob. p. 1.2), jednak w toku licznych dyskusji środek ciężkości przesunął się od prób rozwiązywania szczegółowych, indywidu-

⁹ Istnieją jednak sposoby bardziej szczegółowego określenia powinności użytkownika, na przykład na zasadzie licencji Crcałive Commons, o których będzie mowa w dalszej części książki.

¹¹¹ Strategia polegająca na publikowaniu w czasopismach elektronicznych bywa jeszcze dzielona na zloty OA, gdy koszty publikacji ponosi autor (tak jak w przypadku czasopism PLoS i innych) oraz na platynowy OA, gdy od autora nie są pobierane żadne opłaty. W obu przypadkach z punktu widzenia użytkownika czasopismo jest bezpłatne.

147

1

Christinc Bergman wymienia wśród kryteriów wyboni przez autora miejsca publikacji takie czynniki, jak: protiZ czasopisma, etap realizacji opisywanego projektu, zwyczaje panujące w danej dziedzinie wiedzy [Borg-tnan 20(Ua, t, 102).

Budapest Open Access Initiativc: hnp.//www.$ofos.'org.'openaccesfc'read shtml.

‘ Koszt uzyskania pierwszego egzemplarza stanowi największą część kosztów, bez względu na sposób pu-Nitowania.