76042 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej7

JAN DATA

ROZMOWY WOKULSKIEGO, CZYLI „KŁADKI, NA KTÓRYCH” NIE „SPOTYKAJĄ SIĘ LUDZIE RÓŻNYCH ŚWIATÓW”

W rozumieniu potocznym dialog to rozmowa między dwiema lub więcej osobami, mająca na celu konfrontację lub wzajemne zrozumienie poglądów. Ta generalna zasada dialogu w polskiej powieści XIX wieku traktowana była bądź formalnie (np. w większości powieści Elizy Orzeszkowej, której postaci powieściowe bardziej przemawiają do siebie, aniżeli rozmawiają, wypowiedzi ich mają charakter bardziej retoryczny aniżeli autentyczny¹), bądź jako starcie postaw, posiadających pełne uzasadnienie swych racji (tak jest w Lalce, gdzie dialogi mają charakter języka mówionego z przewagą zadań prostych, częstością wypowiedzi eliptycznych, powtórzeniami i poprawkami, zwrotami retar-dacyjnymi)². W Nad Niemnem pierwszy dialog pojawia się na stronie szóstej, w Lalce - już na stronie drugiej. Powieści Orzeszkowej - pisze Henryk Markiewicz - są bardziej narracyjne, powieści Prusa - w większym stopniu prezentacyjne³.

Protagonista Lalki rozmawia prawie ze wszystkimi postaciami powieści. Łatwiej byłoby wyliczyć osoby, z którymi Wokulski nie rozmawia, aniżeli rozmówców, z którymi prowadzi dialog. Ignacy Rzecki i Michał Szuman, Tomasz Łęcki i jego córka Izabela, także panna Florentyna, bracia Wysoccy (bezimienny warszawski woźnica i Ksawery, dróżnik Wiedeńskiej Kolei w Skierniewicach), baronostwo Krzeszowscy, Marczewski i Oberman, książę i preze-sowa Zasławska, „sprytny hultaj, trochę kowal, trochę stolarz” Węgielek i bezimienny „stary, otyły pachołek”, służący warszawski i garson paryskiego hotelu, Maruszewicz i Starski, prostytutka i bandyta, doświadczona przez życie

1

   Por. K.W. Zawodziński Stulecie trójcy powieściopisarzy. Studia nad społecznym i artystycznym znaczeniem dzieła Orzeszkowej, Prusa, Sienkiewicza, Łódź 1947, s. 38; Zob. G. Borkowska Dialog powieściowy i jego konteksty. (Na podstawie twórczości Elizy Orzeszkowej), Wrocław 1988 (zwłaszcza rozdział trzeci).

2

   S. Eile Dialektyka „Lalki" Bolesława Prusa, „Pamiętnik Literacki” 1973, ź. 1, s. 48.

3

   H. Markiewicz Literatura polska okresu pozytywizmu, w: Literatura polska w perspektywie światowej. Odbitka z „Pamiętnika Literackiego" 1962, z. 3, s. 65; tenże Prus i Żeromski. Rozprawy i szkice. Warszawa 1964, s. 67; tenże „Powieść z wielkich pytań naszej epoki", w antologii „Lalka” Bolesława Prusa, Warszawa 1967 (wyd. 2, 1973). Zob. J. Bachórz Realizm „bez chmurnej jazdy". Studia o powieściach Józefa Korzeniowskiego, Warszawa 1979, s. 118.