32642 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej9

104

pani, panna, czyli określenia ról odgrywanych w publicznej przestrzeni salonów i gabinetów.

W określoną konwencję kontaktu wpisana jest także zażyłość Wokulskiego i Rzeckiego, której nie można, jak się wydaje, nazwać przyjaźnią. Bohaterowie są osobni, nawet wtedy, gdy Wokulski po powrocie z Bułgarii siada do przyjacielskiej kolacji w pokoju starego subiekta. Dużo później, gdy Rzecki, dziwiąc się nagłej decyzji wyjazdu pryncypała do Paryża, mówi:

Tobie coś jest, Stachu?... Powiedz, co ci jest. Z góry wiem, że nie pomogę, ale widzisz...,

Wokulski odpowiada:

Pamiętam (dawne to dzieje!) siedziałem w jednej izbie z jakimś frantem, który był dziwnie szczery. Opowiadał mi niestworzone rzeczy o swojej rodzinie, o swoich stosunkach, o swoich wielkich czynach, a potem - bardzo uważnie słuchał moich dziejów. No - i dobrze z nich skorzystał... (I, 497).'

Szpicel naznaczył swoją obecnością przestrzeń jako miejsce zwierzeń. Dlatego Wokulski nawet w życzliwym geście Rzeckiego dostrzega natrętne żądanie zeznań. Prośba o szczerość w sytuacji niewoli, rodzącej rozpad naturalnymi! więzów społecznych, interpretowana być musi jako akt manipulacji. W:

Wzajemne szpiegowanie się bohaterów Lalki ma w początkowych partiach powieści charakter niewinnych żartów. Dziwaczka Krzeszowska lornetuje z wysoka mieszkanie Stawskiej. Potem okazuje się, iż sekunduje jej, już sprawniej i dokładniej, Maruszewicz. Jedni szpiegują dla rozrywki, inni dla pieniędzy. Rzeckiego szpieguje w sklepie pomocnik Szlangbauma, podejrzliwie traktujący fakt bezpłatnej pracy starego subiekta. Książę zbiera informacje o Wokulskim z wprawą doświadczonego agenta. Niewinne zabawy z lornetką uprawiane w kamienicy Łęckiego kończą się aresztowaniem Klejna i studen* tów-anarchistów, u których policja znajduje kompromitujące materiały// Prus nie musi pisać o oczywistych konsekwencjach aresztowania.

Między bohaterami Lalki kursują listy anonimowe, których nadawców łatwo zlokalizować. Szpiegowaniu towarzyszy donosicielstwo, rodzące się w sytuacji powszechnego zakłamywania i teatralizacji sfery publicznej. W toku akcji narasta lawina plotek, insynuacji, przypuszczeń i podejrzeń. Mnożą się nowe definicje sytuacji i scenariusze zachowań. Wszyscy zresztą piszą scena* riusze dla Wokulskiego, chcąc wreszcie ujednoznacznić jego zachowanie; osadzić je w stabilnych ramach konwencji, także - zamknąć w jakiejś prze* strzeni. Dwukrotnie w Lalce pojawia się człowiek w roli sprzętu. W czasie spaceru po Powiślu Wokulski, zaglądając do „czekoladowych domków", konstatuje, iż „ubóstwo, nie mogąc zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi” (I, 113). Młody Szlangbaum w okresie swojej prosperity planuje staranne wyposażenie wnętrz, mówiąc: „salon lepiej wygląda z baro*

¹¹ T. Smólkowa Słownictwo I fleksja ,.Lalki" Prusa. Badania statystyczne, Wrocław 1974.

_A

nami i hrabiami aniżeli bez nich” (II, 32). Funkcja goicia-mebla przeznaczona była także dla Wokulskiego, który w gabinecie Izabeli miał siedzieć na podnóżku u jej stóp w roli poczciwego powiernika.

Elementem, najczęściej pojawiającym się w opisach wnętrz w Lalce nie są jednak sprzęty, lecz drzwi. Rzeczownik „drzwi” występuje w powieści z większą częstotliwością¹² niż określenia związane z wyposażeniem wnętrz. W tekście powieści zamykanie i otwieranie drzwi wyodrębnia poszczególne sceny, wzmacnia efekt teatralizacji. Stojąc przed zamkniętymi drzwiami Wokulski i Rzecki kilkakrotnie w toku akcji doznają lęku i niepewności. Drzwi do salonów są dla Wokulskiego granicą innego świata, nawet wtedy, gdy już wie, że każde drzwi da się otworzyć przy pomocy pieniędzy. W otwarciu drzwi jest nadzieja na znalezienie takiej przestrzeni, w której bohater mógłby być wreszcie u siebie, odnaleźć swoją tożsamość. Wokulski, porzucając strefę przedpokojów, gdzie czekają już następni, wchodzi do wnętrz obcych i anonimowych.

Bohaterowie Lalki, troszcząc się nieustannie o drzwi, które wyznaczają drogę ich społecznego awansu, rzadziej zwracają uwagę na okna. Wokulski do czasu skierniewickiej „katastrofy” w ogóle nie podchodzi do okna. Ale nawet, gdy okno pojawi się w jego przestrzeni jako element znaczący, bohater nie wygląda przez nie na ulicę; okno jest mu obojętne jako przekaźnik informacji o świecie, staje się natomiast potrzebne jako źródło powietrza, którego coraz bardziej zaczyna Wokulskiemu brakować.

Przez okno wyglądają i na okna patrzą wszystkie kobiety zamieszkujące skromne pokoiki Heleny Stawskiej. Ona sama, jej matka, córka, nawet służąca Marianna wyczekują u okien jakiejś zmiany (powrotu Stawskiego czy konkurentów Heleny), która odmieni ich życie. Mieszkanie Stawskiej jest jedynym właściwie w powieści wnętrzem o charakterze prywatnym. To właśnie tam Wokulski opowiada o czasach pobytu na Syberii. W mieszkaniu Stawskiej nie ukrywa się tajemnic kuchni i dziecinnego pokoju. Dodać jednak należy, że otwartość ta służyć ma za swoiste „świadectwo moralności” kobiety podejrzewanej wciąż i zniesławionej. Okna pozostają otwarte (wbrew przestrogom Rzeckiego) także w oczekiwaniu na kontakt. Jego gorzką karykaturą jest „lektura okien” Helusi Stawskiej; oświetlone okna układają się w kształt liter, ale nikt przez nie nie wygląda. W sytuacji powszechnej anonimizacp j lęku otwarte okna Stawskiej okazują się prowokacyjnym znakiem inności, budzącym w kamienicy powszechną agresję.

BUDUAR IZABELI, CZYLI PRZESTRZEŃ ZAGROŻONA

Dla Wokulskiego wnętrze nigdy, jak mówiliśmy, nie jest przestrzenią swoją, bezpieczną, Izabela czuje się dobrze wyłącznie we wnętrzu, bliska w tym sposobie doświadczania rzeczywistości Rzeckiemu. Izabela w podobnie jak pan Ignacy celowy sposób buduje swój pokój-świat, gdzie „kryształowe pająki

Ibidem.