76481 IMGw46 (2)

m HmMM t

autorytetów / reguły skutkują małą dynamiką życiową i prowadzą do niepewności, nieśmiałości ora/ braku kompetencji Sięganie po środki psychoaktywne lub przymusowe czynności może być / jednej strony efektem ulegania autorytetom i presji rówieśników, a / drugiej sposobem przełamywania nieśmiałości czy niepewności w kontaktach z innymi fSzczukiewicz, 2004).

Mejerof fl99:S| podkreśla, że dla fazy uzależnienia charakterystyczne jest to, że głód związany z nałogiem przypomina pod względem charakteru i siły naturalny popęd. (t/nacza to, że pragnienie zaspokojenia powstałe w wyniku oddziaływania substancji lub czynności nałogowej wpływa na wolę człowieka, która dostosowuje się do tego pragnienia, podobnie jak do popędów. Innymi słowy, siły id przejmują kontrolę nad ego i superego.

7 teorii psychoanalitycznej wywodzi się koncepcja osobowości skłonnej do uzależnień (addicted personaiity), zakładająca występowanie cech osobowości prowadzących do powstania uzależnienia. Wśród nich wymienia się kierowanie się zasadą przyjemności, egocentryzm, narcyzm, nieszczerość, skłonność do manipulowania innymi ludźmi, a także niskie poczucie własnej wartości [Woydyłło-Osiatyńska. 2001].

W ujęciu bchawiorystycznym skłonność do uzależnień jest powiązana z procesem uczenia się. Nałogowe wzorce zachowań powstają na bazie warunkowania (tak klasycznego, jak i instrumentalnego), w któiym istotną rolę odgrywają wzmocnienia, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Największe znaczenie przypisywane jest redukcji napięcia i uldze, której człowiek doświadcza po zażyciu określonej substancji lub wykonaniu danej czynności. Zachodzące w tej sytuacji zmian), np. w postaci poprawy nastroju, obniżenia napięcia czy pojawienia się przyjemnych emocji stanowią istotne wzmocnienie pozytywne, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia podejmowanych zachowań [Cierpiałkowska, 2006].

Teoria społecznego uczenia się, odwołując się zarówno do u jęcia behawiory-stycznego, jak i psychologii poznawczej, zakłada, że wszelkie nałogowe wzorce zachowań są wynikiem modelowania i naśladowania. Obserwowanie u innych osób (najczęściej rodziców i rówieśników) zmian nastroju i samopoczucia po zażyciu substancji (np. alkoholu) czy wykonaniu danej czynności (np. zrobieniu zakupów ) sprzyja identyfikowaniu się z nimi, a co za tym idzie, naśladowaniu ich zachowań, W tej koncepcji duże znaczenie przypisuje się czynnikom poznawczym, przede wszystkim przekonaniom i oczekiwaniom.

Psychologia humanistyczna oraz egzystencjalna wskazują, że przyczyną uzależnień może być rozbieżność między naturalnymi biologicznymi tendencjami a uwewnętrznionymi w wyniku rozwoju i socjalizacji - zakazami czy ograni-czeniami w ich zaspokajaniu. Ta rozbieżność jest przyczyną powstawania napięcia, co skłania jednostkę do sięgnięcia po środek lub wykonania jakichś czynności. które przyczynią się do jego obniżenia.

Jeszcze inaczej tłumaczą mechanizm rozwoju uzależnień koncepcje gene-uczno-neuropr/ekaznikowe, stworzone w latach 80. XX wieku. Istotną rolę odgrywają tu substancje chemiczne, zwane neuroprzekaźnikami (neurotransmite-rami). Uzależnienie jest zaburzeniem równowagi między dwoma układami neu-roprzekaźnikowymi, układem nagrody - za który odpowiada układ dopaminer-giczny w mózgu i układem kary - którym zawiaduje układ serotoninergiczny. U osób uzależnionych, na skutek zaburzenia aktywności obu układów, maleje rola układu kary, a wzrasta układu nagrody. Zażyta substancja lub wykonana czynność pełni więc rolę natychmiastowej gratyfikacji [Szczukiewicz, 2004; Juczyń-ski, 2008]. Szczególną rolę odgrywa tu dopamina. Jej ilość wyraźnie wzrasta po zażyciu substancji psychoaktywnej czy po wykonaniu czynności, np. dokonaniu zakupów. Wskazuje to, że odczuwanie przyjemności czy złagodzenie napięcia niezależnie od rodzaju uzależnienia jest dziełem tego samego neuroprzekaźnika [Guerreschi, 2006]. Jednakże w przypadku uzależnienia fizycznego środek psychoaktywny jest dostarczany z zewnątrz, natomiast w uzależnieniach od czynności sam organizm w reakcji na stymulujące bodźce (jedzenie, zakupy, praca, gry hazardowe) może uwalniać substancje wpływające na odczuwanie przyjemności i zadowolenia. Wskazuje się także na wyraźne podobieństwo mechanizmów odpowiedzialnych za zażywanie substancji psychoaktywnych do mechanizmów warunkujących nałogowe zachowania dotyczące podejmowania czynności. Dotyczy ono m. in. uzależnienia od seksu i narkotyków [Gapik, Waszyńska, 2006] czy uzależnienia od jedzenia i zażywania środków narkotycznych [Volkow i in., 2002; Gearhardt i in., 2009].

Duże znaczenie w wyjaśnianiu mechanizmu rozwoju uzależnień przypisuje się badaniom nad identyfikacją genów, które mogłyby być odpowiedzialne za posiadanie predyspozycji do uzależnienia. Badania te łączą występowanie uzależnienia od alkoholu m.in. z genami zlokalizowanymi w chromosomie 13., chromosomie Y oraz genem kodującym jeden z receptorów dopaminowych [Woronowicz, 1998]. Ha i in. [2007] wskazują na niedostatek receptorów D2 jako możliwy mechanizm zwiększający ryzyko wystąpienia u jednostki uzależnienia zarówno behawioralnego, jak i chemicznego. Receptory te są związane z mechanizmem braku nagrody i odpowiadają za występowanie zachowań uzależniających i impulsywno-kompulsywnych, w tym uzależnienia od alkoholu i nikotyny, za patologiczny hazard i zaburzenia zachowania. Podejmowanie przez jednostkę aktywności spowodowanej brakiem nagrody jest także akcentowane w psycho-biologicznej koncepcji osobowości Roberta Cloningera [Hornowska, 2006].

Zwraca się także uwagę na rolę dziedziczenia, ale należy zaznaczyć, że dziedziczeniu podlega nie tyle sama skłonność do uzależnienia, co biologiczne (biochemiczne) podłoże, na którym może rozwinąć się uzależnienie. Możliwe jest zatem dziedziczenie pewnych predyspozycji do uzależnienia. W przypadku uzależnienia od alkoholu stwierdzono, że u synów ojców z chorobą alkoholową alkohol powoduje słabsze zaburzenia niż u synów posiadających ojców nie alkoholików. Może to wskazywać na dz' ’ ’    '    '    ilkohol i powodować, że dla