76516 kupisiewicz dydaktyka ogólna8

138 Dydaktyka ogólna

nauczanie indywidualne, grupowe, frontalne i partnerskie, np. wspólne odrabianie prac domowych przez uczniów. Tym „od zewnątrz widocznym sposobom przekazu czy przyswajania treści” odpowiada „wewnętrzna strona metod nauczania”. Składają się na nią takie „kroki dydaktyczne”, jak zaznajamianie uczniów z celem i zadaniami lekcji, praca nad opanowaniem nowego materiału, kształtowanie u uczniów umiejętności i nawyków, kontrola i ocena wyników nauczania itp.; operacje logiczne (analiza, synteza, porównanie), a także tok postępowania, wyrażający się w postaci stosowanych przez nauczyciela algorytmów i heurystyk¹ (Kwiatkowski, 1991).

Próbę powiązania podstawowych rodzajów czynności dydaktycznych nauczyciela z czynnościami poznawczymi uczniów podjął W. Zaczyński, wyróżniając metody: przekazywania, utrwalania oraz kontroli i oceny opanowywanego przez dzieci i młodzież materiału. Każda z tych metod może być zarazem problemowa lub nieproblemowa, a ponadto może w mniejszym lub większym stopniu opierać się na obsenvacji, słowne lub działalności praktycznej (Zaczyński, 1974).

I wreszcie w najnowszej spośród opracowanych przez siebie klasyfikacji W. Okoń dzieli sposoby nauczania - uczenia się na: metody asymilacji wiedzy, samodzielnego do niej dochodzenia, waloryzacyjne (impresyjne i ekspresyjne) oraz praktyczne (Okoń, 1998, s. 268 i nast.).

Zmierzając do ujednolicenia opisanych kryteriów⁷ podziału, wyróżnimy metody oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej uczniów. Ten podział jest zgodny nie tylko z przebiegiem historycznego rozwoju metod nauczania, lecz również ze znaną od czasów Herbarta formułą teoriopoznawczą: „od postrzegania do myślenia i od niego do praktyki”. Eksponowanemu w tej formie „postrzeganiu” odpowiada grupa metod opartych na obserwacji, „myśleniu" - grupa metod słowmych, a „praktyce” - grupa metod opartych na zajęciach praktycznych.

W skład grupy metod opartych na obserwacji wchodzą: metoda pokazu, angażująca zarówno wzrok, jak i słuch (np. w przypadku słuchacza utworów' muzycznych) oraz metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów'. Z kolei do grupy metod słownych należą: pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład i praca z książką. Wreszcie metoda zajęć laboratoryjnych oraz metoda zajęć praktycznych tworzą grupę metod opartych na działalności praktycznej dzieci i młodzieży.

Wyróżnione grupy metod nauczania wiążą się oczywiście ze sobą, np. pokaz z wykładem, i uzupełniają wzajemnie, a oprócz tego każda z nich może spełniać następujące funkcje dydaktyczne:

r

139

Metody nauczania

•    służyć zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem;

•    zapewniać utrwalenie zdobytej przez uczniów wiedzy;

•    ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania Lej wiedzy.

W zależności od funkcji spraw'ow'anych przez daną grupę metod, a także od tego, w zakresie jakiego przedmiotu i na jakim szczeblu nauki szkolnej ma być zastosowana, nauczyciel - przygotowując się do lekcji - powinien dokonać wyboru metod adekwatnych do realizacji założonego celu nauczania.

*

Opisane wyżej metody nauczania należą do najczęściej stosowanych obecnie sposobów' pracy dydaktycznej nauczyciela z uczniami. Niektórzy dydaktycy zaliczają ponadto do tych sposobów' tzw. metodo for my nauczania (Methodoformen lub Methoden-Jormen des Lehrens).

I tak, E.E. Geissler dzieli np. owe metodoformy na: nauczanie frontalne, które w szczególności obejmuje wykład nauczyciela, wykład ucznia, metodę sokratyczną oraz metodę „pytanie - odpowiedź”; rozmowę, dokładniej - rozmowy ucznia z nauczycielem i rozmowę ucznia z uczniem; pracę grupow'ą i indywidualną uczniów oraz zajęcia zaplanowane przez nauczyciela lub planowane przez niego wapólnic z uczniami (Geissler, 1981).

W podobnej konwencji terminologicznej utrzymany jest podział „metodoform nauczania” R.I. Arendsa na: nauczanie przez podawanie, nauczanie przez rozwiązywanie problemów, nauczanie indywidualne, nauczanie grupowe oraz „testowanie wyników nauczania” (Arends, 1988, s. 83; por. także Glóckel, 1990, s. 57 i nasi.).

3. Metody oparte na obserwacji (oglądowe)

Dzięki „postrzeganiu” człowiek poznaje zewnętrzne właściwości otaczających go rzeczy, a także zachodzących wokół niego zjawisk, wydarzeń i procesów. Poznanie to staje się możliwie przede wszystkim w wyniku odpowiednio ukierunkowanego postrzegania, tj. obserwacji, a także wskutek dokonywania różnego rodzaju pomiarów. Zespól czynności dydaktycznych nauczyciela polegający na demonstrowaniu uczniom naturalnych przedmiotów' lub ich modeli, a także określonych zjawisk, wydarzeń lub procesów i stosownym objaśnianiu ich istotnych cech itd., nazywamy pokazem. Z kolei przez pomiar, pozwalający określić ilościowy stronę badanych obiektów, rozumiemy czynności wykonywane bądź przez nauczyciela - w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów' pracujących pod jego kierunkiem. Pokaz i pomiar należą zatem do grupy metod oglądowych mających dużą w'artość dydaktyczną.

Dzięki pokazowi postrzeganie uczniów zostaje ukierunkowane na istotne, nie zaś na przypadkowo zaobserwowane, zewnętrzne właściwości demonstrowanych im rzeczy, zjawisk i procesów. Powoduje to, żc uczniowie szybciej i skuteczniej zaznajamiają się z tymi fragmentami

1

Algorytmem nazywamy przepis postępowania prowadzącego niezawodnie do celu. np. do wyszukania największego wspólnego dzielnika dwóch dowolnych liczb naturalnych-Heurystyka zaś jest umiejętnością rozwiązywania zadań w drodze wysuwania pomysłów' odbiegających od rozwiązań stereotypowych. W' przeciwieństwie do algorytmów heurystyk! mają charakter ogólny i dlatego bywają zawodne.