81188 skanuj0012 (146)

7. grupami mieszanymi złożonymi / obstructuów bezdźwięcznych i dźwięcznych, jak w polszczyźnie regionalnej: /■»»//' ‘twój*, krat 'kwial’, Witki ‘Świnia*²¹, a ponadto z grupami w rodzaju vtova ‘wdowa*, vt-ftjk ‘wdzięk’²². Fakty te mogą utrudniać jednoznaczne określenie stosunków między fonemami substytuowanymi i substytuującymi. Pragnę jednak podkreślić, że ustalenie tych stosunków może niekiedy być wykorzystane dla celów praktycznych w reedukacji zaburzeń wymowy.

Ilościowe zmiany syntagm a tyczne spowodowane substytucją

W grupach spółgłoskowych substytucja stać się może przyczyną zmian ilościowych. Musimy bliżej określić pozycje, wjakich procesy tc mogą zachodzić. Udało mi się wyodrębnić dwie takie sytuacje:

1)    w grupach dwuspółgloskowych zbudowanych z fonemu substytuowa-nego i substytuującego (typ AB i BA) oraz w grupach więcej fonemowych, w skład których wchodzą połączenia AB i BA, mo/c w odpowiednich pozycjach następować redukcja. Przykładem może tu być grupa si lub str przy istniejącej substytucji s przez t. Jeśli w tych grupach zachodzi jedynie substytucja, rozwijają się geminaty. Wymienione grupy mogą być więc oddawane w postaci i i ir lub w postaci tt i itr.

2)    W grupach spółgłoskowych w rezultacie substytucji może dochodzić do powstawania nietypowych dla danego języka połączeń konsonanty-cznych, które ulegają dalszym przekształceniom. Zamiana ta nie może być sprowadzona do prostej redukcji, bardziej stosowne wydaje się tu określenie «kontrakcja grupy spółgłoskowej”.

Obydwa procesy zilustruję konkretnym materiałem, który zanotowałem podczas obserwacji chłopca w wieku 7 lat. Nie wymawiał on jedynie zwartych tylnojęzykowych A- g (substytucja przez zębowe t d). Jest to więc zwyczajny* przypadek zaburzeń paradygmatycznych, jakich wiele w codziennej praktyce logopedycznej. Jest to równocześnie dla badań wtórnych zaburzeń syntag-matycznych przypadek laboratoryjnie czysty.

1. Sposoby reprodukowania grup spółgłoskowych kt, tk, gd, dg (typy

AB i BA). Grupa	Nagłos	Śród glos	Wygłos
kt	to, ‘kto’	vittor ‘Wiktor’	AU ‘nikt’
tk	lać ‘tkacz’	pottoya ‘podkowa*	—
gd	dakać ‘gdakać’	ńiddy ‘nigdy’	—
dg	—	oddadnom ‘odgadnąć*	—

W nagłosie i wygłosie mamy zamiast oczekiwanych postaci tto ^!kto\ Aitt 'nikt' itd. uproszczenie grup. w śródgłosie pojawiają się geminaty. Stan ten jest zdeterminowany strukturą połączeń fonemic/nych języka polskiego (gemi-nacja zwartych możliwa jest tylko w śródgłosie). Tylko niekiedy przy wyjątkowo starannej wymowie, np. przy powtarzaniu, możemy zaobserwować formy typu tio 'kto¹.

Ciekawe zjawisko zaobserwowano podczas reedukacji powyższych wyrazów. Ćwiczenie wyrazu A to z postaci to nic sprawiało trudności, natomiast ćwiczenie wyrazu tkać z postaci tać oraz nikt z postaci Air przychodziło z trudem. W ostatnich dwu wyrazach obserwowano formę przejściową: kłać, liitk. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z mechanicznym dołączeniem do zautomatyzowanego kompleksu to nowego fonemu, przy czym struktura utrwalonego połączenia nic podlega tu rozbiciu: (A) + to. W drugim wypadku kompleks wymiany przez dziecko musi zostać rozbity: t + (k) + <n\ #ii+(A:) + /. W związku ? tym wprowadzam dwa pojęcia, które mogą być szerzej wykorzystane w ćwiczeniach struktury wyrazu, mianowicie: przyłączenie i włączenie. Widać, że chłopiec sam spontanicznie włączenie zastąpił przyłączeniem (por. ktać). Można to wykorzystać w procesie reednkacii i wyraz ćwiczyć zupełnie inaczej, pomijając wadliwą jego formę: do morfami kać, np. z wyrazu kaćka. przyłączyć /. czyli (t)+kać = tkać.

2. Inny rodzaj zmian został stwierdzony przy wymowie grup typu ks, ki. er, gfm. a więc grup złożonych z welarnych zwartych oraz szczelinowych zębowych, dziąsłowych i twardopodniebiennych²'. Należałoby tu oczekiwać połączeń: ts, tś, d-ż, d-fm'. Ponieważ ten rodzaj połączeń jest również obcy polszczyżnic, stykamy się z dalszymi przekształceniami — w miejscu oczekiwanych grup pojawiają się afrykaty, np. koks brzmi nie ‘tois. lecz tor. kśoika nie * tipi ta: lecz ćpita; gzić nie *d-żii\ lecz iii; g:m'i nic *d-:mi, lecz j/if/. W procesie reedukacji grupy te stanowią osobny problem. Automatyzacja fonemów k g nie wpływa na wymowę wymienionych grup, np. wyraz koks chłopiec po reedukacji wymawiał jako koc. Do wyrazów z tymi grupami trzeba więc dotrzeć i zastosować odpowiednie ćwiczenia. Ze względu na właściwą im metodykę przynależą one do ćwiczeń syntagmatycznych. I tu można posłużyć się opisaną wcześniej techniką ćwiczeń, np. wyraz koks można ćwiczyć przez przyłączenie do wyrazu kok spółgłoski s w wygłosie: kok+(s) — koks.

Niniejsze opracowanie ma charakter syntetycznego skrótu. Mogły w nim zostać poruszone tylko niektóre zagadnienia. Starałem się uwypuklić znaczenie teoretyczne i praktyczne nic docenianych dotąd zaburzeń syntagmaty-

23