IMGu10 (2)

amfigg hitlry gnbt*m zi^bowych	tury pódnokarakumbowej. Doprowadziły one do ukształtowania się krótkotrwale zjawiska tzw. kultury ceramiki wielowałeczkowej (2100/2000-1700 BC). SwoUtjlrj znakiem czasu było pojawienie się w tym środowisku warstwy arystokracji plemię iiyymjyrjlekkich wozów bojowych z kołami szprychowymi, o zaprzęgu konnym W r\m okresie mobilne grupy stepoweów, penetrujących obszary europejskiego la*y stepu « gormm dorzeczu Donu, Wołgi i w strefie przyuralskiej, wywołały proces uksztaj. towama się kultury abaszewskiej. Zwieńczeniem tego nurtu przeobrażeń cywilizacją nych było jednak uformowanie się rozległej prowincji kultury grobów zrębowych (1800--1000 BC), zajmującej (wTaz z wariantem pokrowskim) rozległe tereny od rzeki Ural aż po dolny Dunaj. Część plemion zrębowych przesunęła się przy tym ku północy, osia. dając w środowisku leśnostepowym. Wynikiem procesów asymilacyjnych było powstanie w tym regionie na przełomie XVIII i XVII wieku BC nowych ugrupowań: kultury pozdmakowskiej i nadkazańskiej. Stabilizacja i kryzys - późna epoka brązu na stepach Eurazji
zaacdane stepów	Dalsza stabilizacja struktur osadniczych na stepach wschodnioeuropejskich, związana z poprawą w arunków ekologicznych w miarę rozwoju bardziej wilgotnego klimatu w II tysiącleciu BC, dokonała się w obrębie kultury grobów zrębowych. Towarzyszył temu przełom technologiczno-typologiczny, polegający na zaniku wpływów pój. nocnokaukaskich ośrodków brązowniczych i wypracowaniu własnej stylistyki w nowo powstałych ośrodkach wytwórczych. U podłoża tych zjawisk leżała presja ugrupowań ze strefy uralsko-wołżańskiej, przybierająca charakter agresywny. Efektem penetrowania przez koczowników terenów przedkaukaskich było m.irL załamanie się aktywności północnokaukaskich ośrodków wytwórczych oraz zepchnięcie plemion kultury ceramiki wielowałeczkowej ku zachodowi. Na okres szerzenia się zrębowej wspólnoty kulturowej (XVIII wiek BC), przypadł również upadek związanych z kulturą ceramiki wielowałeczkowej, silnie umocnionych twierdz Livencovka i Karatajevo nad dolnym Donem. Zostały one zdobyte i zniszczone, a śladem szturmu są min. tysiące krzemiennych grocików strzał, tkwiących w ruinach murów obronnych. Sprzyjające warunki ekologiczne i stabilizacja sytuacji politycznej po fazie przejściowej wywołały w okresie rozwoju kultury grobów zrębowych najbardziej intensywne w epoce brązu zasiedlenia stepów. Tysiące małych, na ogół otwartych osiedli, lokowano wówczas nad większymi i mniejszymi rzekami. Domostwa o konstrukcji słupowej. częściowo zagłębione w ziemię, rozmieszczano najczęściej wzdłuż brzegu, wejściami od strony rzeki- W ugrupowaniu tym wypracowano system globalnej eksploatacji środowiska poprzez modyfikację koczowniczego modelu hodowli, przybierającego najczęściej formę sezonowego wypasu wielkich stad i dalszego adaptowania gospodarki rolniczej do warunków stepowych. Pcjwszechne stosowanie upraw zbożowych potwierdzają masowo występujące znaleziska sierpów brązowych. Umożliwiały one również * szerszym zakresie gromadzenie zapasów paszy, co pozwalało z kolei na utrwalenie wutawy i wielkości stad, bez potrzeby wybijania części zwierząt w okresach zimowych Wśród zwierząt dominowało bydło, przy dużym udziale koni. Jest prawdopodobne. ze w charakterze gospodarki hod< wlanej nastąpiły wówczas zmiany polegające na przeniesieniu wagi asortymentu użytków z mięsnych na mleczne i mięsne. Być może /. rozwiniętą produkcją mleczną wią/e się szeroki zestaw naczyń drewnianych (cząsto ^M^injtłl mffiłowynii nlnu i nnij charakieryscycz.ny dla kultury zrębowej. Liczniej* tze znaleziska części użdziemry, zwłaszcza koł«*< zkowacych kościanych pobtn /nic, pr/t-
H	mawiają za szerszym używaniem koni do pL/jdy wierzchem. Niezwykle ł^ogary był asortyment wyrobów brązowych, produkowanych w

7. przełomu Lii i II tysiąclecia BC poszukiwania nowych “""1 źródeł surowca, zmieniły sytuację w zakresie pozyski- i waniąi dystrybucji metali w strefie stepowej i leśnoste- ^ powej. Metalurgia brązowa kultury zrębowej bazowała i na dożach donieckich oraz wołżańsko-uralskich. Licz- j ne skarby wyrobów brązowych poświadczają wartość i brązu jako istotnego miernika prestiżu, a równocześnie 1 masowość procesu produkcji. Znajdowała się ona w rę- <j kalli specjalistów-metalurgów, których odrębność za- \ wodową i społeczną ilustrują depozyty form odlewni- i czych oraz pochówki wyposażone w przybory do pro- • dukcji lutowniczej.

rT-\

Ludność kultury zrębowej grzebała swoich zmarłych w okrągłych i podłużnych kurhanach, często użytkowanych wielokrotnie i stopniowo nadbudowywanych.

Pochówki szkieletowe, skurczone na lewym boku | głową zazwyczaj skierowaną ku wschodowi, składano najczęściej w zrębowych obudowach (stąd nazwa kultury) z kilku wieńców belek, nakrytych belkowym stropem, lub w skrzyniach z płyt kamiennych. W wyposażeniu grobowym wyróżniają się starannie wykonane naczynia ceramiczne, bogato zdobione ornamentem geometrycznym. Niektórzy badacze zestawy utrwalonych na naczyniach znaków geometrycznych uważają za formę protopisma-

Ryc 385

>?|3fcoronowaniem tendencji cywilizacyjnych zauważalnych w kulturze grobów zrębowych było ukształtowanie się na podłożu późnych ugrupowań z ceramiką wtełowałeczkową, w zachodniej części stepów między Dnieprem a dolnym Dunajem, kultury saba-tinowskiej (XV-XUI wiek BC). Podłożem tego procesu

była z jednej strony presja plemion zrębowych, z drugiej zaś - wobec odcięcia od ftar i refconskifccya tort wschodnich źródeł surowcowych - zadzierzgnięcie bliskich kontaktów z siedmio- ⁿe9°<tonos*«a wssy s grodzkimi ośrodkami metalurgicznymi. Rozwój kultury sabatinowskiej przypadł ^ J ^z * przy tym na fazę optymalnych warunków klimatycznych okresu subborealnego, lago* dzonych przy tym w zachodniej części stepów przez czynnik atlantycki. Sprzyjało to wielkiemu rozwojowi gospodarki rolniczej na tych terenach i dalszej stabilizacji osadnictwa. W obrębie kultury sabatinowskiej zjawisko to osiągnęło wymiar szczytowy, czegc^Mtwierdzeniem jest m.in. zidentyfikowanie - tylko między dolnym Dunajem a Bohem - ponad 700 wielkich niekiedy osiedli. Zwarta zabudowa z kamiennymi, kamienno-ziemnymi i glinobitymi, wielownętrzowymi budynkami nadawała im charakter protomiejski. Rozbudowana sieć osadnictwa obejmowała me tylko doliny wielkich rzek, ale sięgała też w głąb obszarów stepowych. Podstawą gospodarki było intensywne rolnictwo z dominacją upraw zbożowych, potwierdzonych masowym występowaniem sierpów brązowych. W sposób optymalny połączono je z wysokim poziomem hodowli, przybierającej formę stałego wygonu stad wypasanych na odległych pastwiskach i przetrzymywanych poza osiedlem w specjalnych zagrodach, funkcje gospodarcze, m.in. związane z aktywnością hodowlaną, pełniła sieć małych, satelickich osad sezonowych, towarzyszących wielkim osiedlom. Rozległe możliwo sci tei luiic/ne pozwalające na gromadzenie zapasów paszy, uniezależniły strukturę i stan stad od destrukcyjnego wpływu warunków zimowych.

431