kem120

ZWIERZĘTA 238

Indoeuropejczyków nazwy tego zwierzęcia (*rtkos/*tkthos), podobnie zresztą, jak stało się to u Słowian (psł. *medvedŁ, dosł. „zjadacz miodu”) i Bałtów (lit. lokys, dosł. „kudłaty”, mćsedisy dosł. „zjadacz mięsa”; łoi. Idcis, dosł. „kudłaty” i prus. clokis „ls.”); por. też typologicznie zbieżne sanskr. bhalla (dosł. „bury”) obok zwykłego rkso i stirl. milchobur (dosł. „pragnący miodu”) obok ari. Iabuizacja owa była niewątpliwie skutkiem lęku wywoływanego przez niedźwiedzia kojarzonego, może przede wszystkim, z zaciekłą, „natchnioną” (przez związek z miodem?) wojowniczością (zob. sen —> Kostbery; por. niem. Bar

-    „niedźwiedź” i bdrbeifig - „wściekły”). Z ber

-    „niedźwiedź” łączy się nazwa szczególnych wojowników-szaleńców, —» berserków, a reliktem dawnego, militarnego kultu niedźwiedzia są dzisiejsze niedźwiedzie czapy (ang. cap bearskin) brytyjskiej gwardii królewskiej (por. niem. BarenmiUze- „niedźwiedzia czapka”, skąd poi. bermyca).

Podobnie jak niedźwiedź zoomorl icznym symbolem wojownika i wojowniczości, a ostatecznie również śmierci, był wilk (ulfr, vargr, yitnir). jego wycie poczytywano za dobry omen przed walką. Berserków określano jako uifhednar („wilczoodziani”), a Sig-mund¹ i —> Sinfjbtli na pewien czas stali się wilkami; „wilkiem” nazywa się leż maleńkiego —> Sigmuncla² ze względu na ojca, —> Si-gurda, największego z wielkich wojowników (zob. Wolsungowie). Wilk wisiał u wejścia do Wal hall i, dwa wilki -> Geri i h reki, nieustannie towarzyszył)' —> Odinowi jako władcy —» einherjów, a jedna z rzek podziemnej krainy zmarłych, —> Niflheimu, nosiła nazwę Ylg (Ylgr- „Wilczyca”). O ile jednak niedźwiedzia łączono z „natchnioną” wojowniczością, to wilka kojarzono z bezwzględną krwiożerczością. Młodsza Edda (Język poezji) zaleca wspominać wilka „w kenningach [odnoszących się do] krwi i trupów nazywając je jego jadłem i napojem” (por. idfa barr - „żer wilka”, ij. trup |wojownika] i varga vinr - „przyjaciel wilka”, ij. wojownik [jako dostarczyciel żeruj); jednocześnie tekst przestrzega, że „nie godzi się używać w tych kenningach nazw innych zwierząt”. Jedna

z nazw wilka, uargr, znaczy również „zbrodniarz, przestępca, człowiek wyjęty spod prawa” (zob. Sigi): Wieszczba rodhuy któryś z okresów poprzedzających —> Ragnarok zwie varg ąld, tj. „wiek wilków” lub „wiek zbrodniarzy”, a Pieśń o Hamdirze szubienicę określa jako uargłre- „wilcze drzewo” albo „drzewo zbrodniarza”. Wilczym mięsem nakarmiono

Gudthorma przygotowywanego do skrytobójstwa na Sigurdzie, a wilcze serce spożył —> Ingjald ostatecznie nazwany Podstępnym. Demon izm wilka objawiał się w związkach z olbrzymkami (zob. Hyrrokin) i —> fylgjami, którym zwierzę to służyło do jazdy wierzchem. Najdobitniej jednak straszliwy i wrogi wartościom pozytywnym charakter wilka ucieleśniał —> Fenrir; por. inne imię tego potwora, mianowicie Ulf (Ulfr - „Wilk"). Demoniczna i wojownicza waloryzacja wilka pozwala rozumieć go jako chtoniczny odpowiednik kruka (zob. ptaki).

Niewątpliwie wariantem wilka był pies (hundr); por. —>Garmajako dublet Fenri-ra oraz —> Gifra i Geriegojako odpowiedniki Geriego i Frekiego. Wiadomo, że psy towarzyszyły wojownikom w walkach: bodaj najsławniejszym tego przykładem jest Wi-gi (Vigi), pies Olafa Iryggwasona.

Symbolika węża (ormr) łączyła się z „dolnym światem” i jego cechami: ciemnością, złem i śmiercią (por. ormgarór - „grób”, dosł. „miejce węża”), ale także bogactwem (por. ormbeór- „złoto”, dosł. „łoże węża”; zob. Fafnir). Wąż stanowił przeciwieństwo orła: Odin w postaci węża dostał się podziemnym przejściem do jaskini -»Gunn-lód, ale odleciał / pieczary jako orzeł. Węże podstępnie niszczyły korzeń osi kosmicznej, boskiego jesionu —> Yggdrasil (zob. Niddhógg; Grafwitnir), a na wierzchołku świętego drzewa siedział orzeł. Najstraszliwszym wrogiem świata był —>Mid-gardsorm. żyjący w morskich otchłaniach i otaczający ziemię swoim cielskiem wąż--potwór; o ile był on monstrum o wyrwa-rzc boskim i kosmicznym, o tyle wężem-pO' tworem w skali heroicznej i ziemskiej był Fafnir. Po Ragnaróku z węży zbudowane zostanie okropne zamczysko na —> Nastram

Aitgermaniscke Religwmgesckichtł, ]an de Vries, Berlin 1935. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu. Repr. L. Berowski/

/Agencja Archiwum

Wojownicy w hełmach ozdobionych wyobrażeniami dzika i niedźwiedzia. Płytka brązowa zTorsIunda (Olandia, Szwecja)

dirze (Nastrondzie), miejsce pośmiertnych kar zbrodniarzy. Demon izm węża sprawiał, że często kojarzono go z wilkiem: por. znaczenie wężowego imienia Grafuitnir („Grobowy Wilk"), braterstwo Fenrira i Midgard-sorma, wężowe i wilcze mięso jako pokarm nakłanianego do zbrodni Gudthorma oraz węże jako wodze wiedźm-olbrzymek dosiadających wilków (zob. Hyrrokin; fylgje).

Konia (hross, drosill, jor) łączono nie tylko z militarną sferą społecznej aktywności (zob. Grani), ale również z (re)produkcją. Zupełnie wyjątkowe w skali indoeuropejskiej jest jego użycie do prac budowlanych (zob. Swa-dilfari), może ze względu na heroiczny wymiar zadania. Koń był świętym zwierzęciem

Freya i wyraźnie kojarzono go z lal licznym (męskim) aspektem płodności (zob. wólsi). Niewątpliwie sakralny charakter miały' gonitwy konne (slmó), a ich dzisiejszą kontynuację stanowią „wyścigi pasterkowc”. Konia składano do grobu (palono) wraz ze zmarłym panem; zwyczaj ten odnotował już lacyt w Germanii jako charakterystyczny dla wszystkich Germanów. Zdaniem tegoż historyka ich „wyłączną właściwością” były wróżby z użyciem koni uważanych za „po-

Sinnbilder umentrHeimal, Karl Theodor Wcigel. Berlin 1935. Zer zbiorów biblioteki Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Repr. L. Berowski/

/Agencja Archiwum

Konny wojownik (bóg?). Płaskorzeźba na kamieniu z Horn hau sen (Niemcy) wierników bogów”. Białe rumaki, „nie tknięte żadną ludzką pracą”, utrzymywano na koszt publiczny w świętych gajach. Zaprzęgano je do świętych wozów oraz obserwowano ich rżenie i parskanie, a żadnej innej wróżbie nie dawano „większej wiary nie tylko wśród ludu, lecz także wśród dostojników i kapłanów”. Nader ciekawa interpretacja tzw. II Zaklęcia merseburskiego, poświęconego magicznym zabiegom przeciw okulawieniu konia, próbuje zrekonstruować skądinąd nieznany mit o zwichnięciu nogi przez wierzchowca —> Baldra, co miało zapowiedzieć jego bliską śmierć. Jeszcze w czasach historycznych upadek konia traktowano jako złą wróżbę: według Sagi o Haraldzie Iwardytn rumak tytułowego bohatera zwalił się z nóg 26 września 1066 r. podczas przeglądu wojska przed bitwą pod Stani ford Bridge (Stanforda bryggjur), co przeciwnik i imiennik Twardego, Harald (w historiografii brytyjskiej Harold II), skomentował krótko: „(...) wygląda na to, że szczęście go opuściło”. Ranga konia w religii germańskiej była tak wielka, że dla „apostoła Niemiec” i arcybiskupa „całej Germanii”, Winfryda (św. Bonifacego; zrn. 5 czerwca 754 lub 755), szerzącego nową wiarę we Fryzji, Hesji,