L1br21 3

ZIEMIE] PtWIłOJiP

•brąz £*•graficjit#-§#sp *<iamzij

ZIEMIE POWRACAJĄCE

ZIEMIE POWRACAJĄCE

OBRAZ GEOGKAFICZNO-GOSPODARCZY

3.

ŚLĄSK

Warszawa

1943 r.

bv. CA

U br

SPIS TREŚCI

r PRZEGLĄD OGÓLNY. I. Struktura fizyczna kraju .				str. . 7
1. Pochodzenie nazwy Śląska				. 7
2. Położenie geograficzne				. 7
3. Rzeźba terenu . .				.* 9
a) Sudety				9
b) Przedpole Sudetów				. 11
c) Górny Śląsk				. 11
d) Nizina Śląska .				. 12
4, Stosunki klimatyczne .				. 14
5, Nawodnienie				. 15
6. Roślinność				. 17
11. Podział administracyjny .				. 18
III, Stosunki ludnościowe				. 19
1. Rozwó\| zaludnienia Śląska				. 19
2. Gęstość zaludnienia .				. 21
3. Struktura osiedli				. 21
4. Kształt i charakter wsi				. 22
5. Osiedla miejskie .				. 23
6. Rozwój stosunków narodowościowych				. 24
7. Stosunki wyznaniowe .				. 26
8. Struktura zawodowa .				. 27-
IV. Stosunki gospodarcze				. 28
1, Charakterystyka ogólna				. 28
2. Rolnictwo				. 29
3.'Gospodarka leśna				. 31
4. Własność ziemska				. 32
5. Górnictwo . .				. 34
6. Przemysł				. 35
7. Komunikacja .				. 37

B. PRZEGLĄD KRAIN.

I. Górnośląskie zagłębie węglowe .	*	. 39
IL Grzbiet wapienia muszlowego .		. 41
III. Zielony Górny Śląsk		. 42
1. I» iędzyrtiecze Odry i Kłodnicy		. 42
2. Sląrk lesisty w dorzeczu Małopanwi		. 43
3. Bory Niemodlińskie		. 44
IV. Górnośląska kraina lessu		. 44
V. Kraina północna ....		. 46
1. Niecka Boryczy		. 47
2. Wzgórza morenowe prawego pobrzeia Odry		. 47
3. Lewe pobrzeże Odry . . .		. 48
VI. Równina środkowo-śląska . .		. 49
VII. Bory dolnośląskie		. 52
VIII. Pogórze Sudeckie		. 53
IX. Sudety .....	_r	. 56
1. Góry Sowie ....		. 56
2. Góry Waldenburskie . . :		. 56
3. Brama Kamieniogórska i przyległe grzbiety		. 57
4. Karkonosze ....		. 58
5. Góry Kocabskie ,		. 59
6« Góry Izerskie ....		. 60
Spis miejscowości ....		. 61
Bibliografia .....	.	. 63

A- PRZEGLĄD OGÓLNY

I. Struktura fizyczna kraju

1. POCHODZENIE NAZWY ŚLĄSKĄ

Nazwa Śląska wywodzi się od rzeki Slęzy (Lohe), lewobrzeżnego dopływu Odry, oraz góry Slęż (718 m), położonej w centrum Śląska, na pd-zach. od Wrocławia, a zwane) inacze) Sobótką. Obie te nazwy są pochodzenia słowiaóskiego i są zbliżone do wyrazu śląg-ślęg, używanego przy określeniach wilgotności. Nazwa, używana pierwotnie tylko dla bliższe) okolicy WBpomnianc| rzeki i góry rozszerzyła w ciągu dziejów swój zakres i już od dłuższego czasu pod nazwą Śląska rozumiemy krainę, obejmującą dorzecze górnej i środkowe) Odry po u|ście Bobrawy. Mało jest w Europie regionalnych pojęć historycznych, których granice zgadzają się tak dobrze z granicami naturalnymi, wynikającymi z ukształtowania terenu i sieci wodnej, jak to jest na Śląsku. Kraina ta, leżąca w samym sercu Europy Środkowej pokrywa się doskonale ze zlewiskiem swej macierzystej rzeki Odry, tworząc wyraźną jednostkę geograficzno-fizyczną. Granice te| jednostki naturalnej nie mają jednak w przeważnej części charakteru zapór, utrudniających kontakt z otoczeniem, lecz są naogół łatwe do przejścia i zachęcają do komunikowania się z obszarami przyległymi.

2. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

Granicą Śląska od zachodu była pierwotnie Nisa Łużycka, ostatni większy lewobrzeżny dopływ Odry, a raczej dział wodny między Odrą i Łabą, przebiegający wzdłuż Nisy w bardzo małej odległości, W późniejszych czasach granica ta przesuwała się nieco bądź na wschód — w sąsiedztwo rzek Kwisy i Bobrawy, bądź też na zachód — obejmując części Łużyc, położone |uż w dorzeczu Łaby. Jenakże zawsze sąsiedztwo Nisy Łużyckiej było terenem rozgraniczającym wyraźnie obszar przeważającego ciążenia ku Odrze, a więc ku centrum Śląska, od obszaru Łużyc, zainteresowanego bardziej w kierunku zachodnim, ku Łabie.

. Na pd-zachodzie i południu Śląsk posiada granicę naturalną w grzbietach gór Sudeckich. Jest to jedna z najstarszych i najsłabszych granic w Europie. Z wyjątkiem środkowej części w okolicy Kładzka, gdzie góry rozdzielaj się na dwa równoległe

caŁ d'^mT^{Ce W rozle}fiłs . kotlinę, fest to granica

całkiem zdecydowana i |asno zakreślona. Poza orzerwa laka

da^aie?^W,d^WŚrÓł^dd⁶-^{r ZapadUsko Bram}V Morawskie), Śląsk znajduje

u”^C“tó®“'3 m'?d™Od,r^lW^ie|ⁱ "“^,,r'*^hv

. I* . . , ^m»ęazy Udrą i Wisłą, a dalej wapienny

wód test nr! ’ ^{18 0W}j^kP * Częstochowskiej. Jednakie ten dział tu hnrd7r,^PćpU|^{le WBzęd2,e} niewidoczny, zlewisko Odry łączy się ci u ,_mi -\^Z basenem górnej Wisły, a granice historyczne rTp£^I*^i/ ^S.^,ę *^u, kilkakrotnie i obejmowuły niekiedy Odrv i^Wicł *^>L^r»^I1j pod Kraków. Albowiem dorzecza

„• J składają się nietylko na jednostkę etnograficzną,

teł ci t ^{,C na re}£^Ion geograficzny wyższego rzędu, który się

wg* ““

j.^ocnfl ^^ran’^ca Śląska nie jest również wyraźna. Biegnie ^{a WZ} ,P wzgórków utworzonych przez moreny polodowcowe oraz wzdłuż szerokiej, bagniste| doliny rzeki Barycz, r/iłnl^ *i*i^C . położenie* Śląska w Europie, trzeba wy-

. ¹ P° ° enie bezwzględne i względne. Podstawę pierwszego

tv1kn"«!l n°A^em,^e geegraficzno-matematyczne. Biorąc pod uwagę ^y i A ■ ^*P°'ski i Dolny jego skrajne punkty stanowią: na potudmu szerokość geograficzna 49 st. 55 min. (Odra koło Bogu-.. ? . ^Da Północy 52 st. 5 min. (rzeka Obra w powiecie zielono-tł ńł ^lm'’„“^{a zac}bodzie długość geogr. wschodnia 13 st. 45 min.

1R ? « f^ne nad Czarną Elsterą), na wschodzie długość wsch.

. ^S u • ^ItlJⁿ' '^wscki granica miasta Bytomia). Rozciągłość Slą-5 ct J^{mU,e z}?*^em 2 st. 10 min. szerokości geograficznej, oraz ■ _a "J^ln’ . ^l,g°^ci. Południk 15 st. długości wschodniej, do . P. ^nosl się urzędowy czas środkowy czas środkowo-pejs i, przylęty również w Polsce, |est południkiem miasta Zgorzel,c w zachodniej części Śląska.

i . ^szar . jska, zamknięty powyższymi współrzędnymi geogr. na ^na g^r.^anlcy Europy rozczłonkowanej i nierozczłonkowanel, nlnwll I ^C1.^UZj północy do pasm górskich Europy połud-

, ' ■ ^e. ^ ^a,^cl ^na wielkim pasie urodzajnych gleb lesso-

Łabe ’kn'hfⁿM^Va!l. t,⁸'^{ę zmienna} szerokością od Ukrainy poza “7₇₁,^koto f^buiga. _Pas ,_{ec skupiał od zar}ania dziejów

nalw_B)n^,C*^{? Ć} ludności Europy, stanowiąc równocześnie jeden z • wie itH ^S,^zlak6w wędrówek ludów (Scytowie, Mongoło-

i Rvb ii- “ ^{S ą}?^{ku c,}4gnie się _{on od} okolic między Cieszynem nozl l dlT ⁿp^leWł^{y br}c^Ze« ^0drV i biegnie tam od Raciborza nim skimi»>^ę‘ • ^{US >V od wie}lu wieków niezalesiony i na d_v teren^P ■**1® ^W19^kszą część ludności Śląska w czasach, kie-

kryty dziewiczym°^{Środków przemy8łu był P}°.‘

Z tym pasem krzyżuje się właśnie na Śląsku jedno wybitnych przewężeń kontynentu europejskiego, mianowicie tak zw. międzymorze bałtycko-adriatyckie, czyli strefa najkrótszych połączeń między Bałtykiem i Morzem Śródziemnym, Tutaj również styka|ą się stare Góry Sudeckie z młodemi Karpatami. >17 mika stąd wielkie urozmaicenie krajobrazów SI' ska i .no-liwości życia dla człowieka. O ile góry te odgradzają Śląsk do pewnego stopnia od południa i pd. zachodu, to na wschód i północ brak ostrych granic, tak, że Śląsk ino/e się komunikować łatwo^ i ściśle z innymi ziemiami Polski. Na Śląsku zbliżają się do siebie na|bardzie| dwie najważniejsze polskie rzeki Wisła i Odra, łączność między nimi jest bardzo łatwa, to też już w obrębie wewnętrznych krain Polski Śląsk posiada ważne znaczenie komunikacyjne. W miejscu, gdzie stykają się Sudety z Karpatami, mamy do czynienia z wybitnym naturalnym obniżeniem terenu, znanym pod nazwą Bramy Morawskiej. To, że Śląsk dotyka prawie Bramy Morawskiej, jest okolicznością bardzo ważną, gdyż zapewnia mu łatwy, dostęp do bramy Naddunajskiej. Ze wszystkich ziem Polski Śląsk morę najłatwiej pośredniczyć z Południem, oddzielonym od Polski w innych okolicach przez masywny grzbiet Karpat.

Układ sąsiednich krain sprawia, ze Śląsk posiada olbrzymie znaczenie komunikacyjne, jako typowa kraina krzyżowania się ważnych dróg europelskich. Jedna droga biegnie od południa prz«>z Bramę Morawską w kierunku Bałtyku i była juą znaną w odległej starożytności jako t. zw. „szlak bursztynowy". Drugi szlak biegł u podnóża Sudetów z Flandrri przez Lignicę, Wrocław, Opole i Tarnowskie Góry w stronę Krakowa i Lwowa. Ważną była wreszcie oddawna droga, biegnąca ze Śląska przez przełęcz Jabłonkowską w Karpatach ku Węgrom, która łączy nizii ę węgierską i kraje bałkańskie z Europą pomocną.

Otwarte położenie Śląska sprawia, że może on łatwo ulegać napaściom, a ważna pozycja komunikacyjna i skarby naturalne tej ziemi zachęcały sąsiednie narody do opanowania Śląska, mogącego doskonale służyć za bramę wypadową dla ewentualnych dalszych zdobyczy. Dlatego Śląsk przeżywał w swych dziejach dużo najazdów. Z sąsiednich tworów państwowych opanował Śląsk ten, który był najbardziej prężny w danym okresie czasu (Polska Chrobrego, Czechy Luksemburczyków, Prusy Fryderyka Wielkiego. Zdobycie Śląska na Austrii przez Fryderyka Wielkiego przesądziło rywalizację prusko-nustriacką na korzyść Prus, dając Prusom podstawę mocarstwowego rozwoju.

3. RZEŹBA TERENU

a) Sudety. Sudety są najstarszą jednostką krajobrazową Śląska, wykazującą najbardziej urozmaicony skład. Tworzą one potężną skibę 60 km szerokości, blisko 300 km długości, ograni-

czoną ku pn wyraźną krawędzią na linii Bolesławiec-Frywałdów. Ogólnie biorąc, można mówić o Sudetach Zachodnich, Środkowych i Wschodnich. Na część zachodnią składa się Wyżyna Łużycka, Góry Izerskie, Karkonosze oraz Pogórze Bobrawsko-Kocinskie. Trzy pierwsze grupy górskie “składują się głównie z granitów i łupków krystalicznych, ledynie Pogórze Bobrawsko-Kociiiskie składa się zasadniczo z łupków paleozoicznych, w zakłęsłościach trafia się czerwony spągowiec, a piekiedy również trias i kreda. Na licznych pęknięciach zdarzają się wylewy porfiru i melafiru, a w wielu miejscowościach na starszych skałach zostawiły swo|c ślady późniejsze wylewy wulkaniczne w postaci ostro zarysowanych stożków i kopie bazaltowych.

W Sudetach Środkowych nalwięcej miejsca zajmuje tak zwana synklina śródsudecka, zamknięta na skrajach staremi gnej-sowemi trzonami Gór Sowich od pn-wschodu, oraz Gór Orlic-kich i Bystrzyckich od południa. W miarę posuwania się od tych skrajów ku środkowi, napotykamy tu nałożone na siebie jak talerze coraz młodsze skały, od karbonu przez perm i skały wylewne od kredy. Piaskowce ciosowe środkowe kredy budują tutaj rozległe stoliwa Gór Sokolich, skał Cieplicko-Adersbaskich i Hejszowiny, porfiry i melafiry składają się na gniazda gór Kruczych i Waldenburskich. W Hejszowinie (919 m) osiąga kreda na|wyższe wzniesienie w Europie poza górami systemu alpejskiego. Skały epoki permskiej nie zaznaczają się wyraźnie w ukształtowaniu terenu, tworząc krajobraz lekko pagórkowaty, charakteryzujący się zato czerwonobrunatną barwą gleby. Porfiry i melafiry wylały się na powierzchnię ziemi w górnym kar-bonie i permie, zaburzając pokłady węgla w okolicy Walden-burga. W związku z tymi wylewami pozostają także pęknięcia, na których wytryskają źródła mineralne, ważniejsze dziś od wyczerpanych żyłowych złóż kruszcowych.

Na wsebód od Nisy Kładzkiej zaczynają się Sudety Wschodnie. Panującymi skałami są w nich również gnejsy i inne łupki krystaliczne, jednakże ta część gór leży prawie całkowicie na terenie czeskim, którym się bliżej zajmować nie będziemy.

Skały bazaltowe, które swemi fantastycznemi kształtami tak zdobią wiele miejsc w Sudetach, wylały się w środkowym trzeciorzędzie w związku z fałdowaniem się Karpat i Alp. Wtedy również powstały zapadliska kotlin Kładzkiej i Jeleniogórskiej i ukształtowała się w zarysie dzisiejsza sieć rzeczna, ulegaląc później tylko nieznacznym zmianom. W okresie lodowym wystąpiło lokalne zlodowacenie również i w Sudetach, w szczególności zaś w Karkonoszach. Zlodowacenie to pozostawiło wyraźne ślady w górskim krajobrazie w postaci kotłów w górnych krańcach dolin, wałów morenowych, jezior górskich, nieckowej formy dolin i pięter dolinnych, po których staczają się dziś wodospady.

Wszystkie powyższe okoliczności składają się na to, że teren Sudetów jest nadzwyczaj urozmaicony. Liczne pęknięcia powodują bogactwo źródeł mineralnych. Pęknięcia te występują tylko we wnętrzu Sudetów, dzięki czemu zdrojowiska mają śliczne położenie, natomiast pokłady węgla i towarzyszące pęknięciom złoża rud ma|ą trudniejsze warunki wydobycia i zbytu.

b) Przedpole Sudetów. Przedpolem Sudetów można nazwać z geologicznego punktu widzenia te obszary Śląska poza właściwymi Sudetami, gdzie stare skały występują na powiechni lub w tak małej głębokości, że wywieralą jeszcze wyraźny wpływ na oblicze krajobrazu. Przedpole to można podzielić na Łużyckie, przedpole Sudetów w ścisłym znaczeniu, oraz przedpole górnośląskie.

Przedpole Łużyckie sięga na pn-wschód po linię Bolesła-wiec-Zary. Jest to dalszy ciąg skiby sudeckiej (łupki, kwarcyty, skały wylewne), zakryty trzeciorzędem i osadami dyluwialnymi. Trzeciorzęd składa się z piasków i żwirów, w których trafiają się pokłady węgla brunatnego do 20 m grube. Najlepsze i najgrubsze pokłady tego węgla występują już na geograficznym obszarze Łużyc, między Wojerecy i Senftenberg. Pod spodem zalegają miejscami czyste piaski kwarcowe, t. zw. „piaski szklane".

Przedpole sudeckie w ścisłym znaczeniu sięga od krawędzi Sudetów po linię Lignica-Sobótka-Strzelin-Nisa. Najwyższe wzniesienie osiąga ono w serpentynach masywu Sobótki, wyłaniających się także dalej na południu koło Niemczy i Ząbkowic. Najtwardszą z tych skał, które wypiętrzyły się między sylurem i dewonem zawierają rzadkie rudy (nikiel, chrom), oraz cenny magnezyt, jest gabro, budujące sam szczyt Sobótki (718 m). Młodsze (górny kurbon) są dwa masywy granitowe: Strzegomski i Strzelińsko-Ziembicki dostarczające dzięki korzystnemu położeniu olbrzymich ilości wybornego materiału budowlanego. Poza-tem występują tu łupki, kwarcyty i gnejsy, a miejscami przebijają je wylewy bazaltu. Przedpole różni się od Sudetów prócz znacznie mniejszych wzniesień tym, że brak tu porfirów i mela-firów, niema, permu, triasu i kredy, brak też źródeł mineralnych i żyłowych złóż metali.

Górny Śląsk. Przedpole górnośląskie obejmu|e obszar na wschód od Nisy Kładzkiel i na pn od Karpat, przechodząc stopniowo w nizinę mniejwięce] na linii Niemodlin-Opole-Lub-liniec. Część położona na wschód od Odry należy już geograficznie do wyżyny Sląsko-Krakowskiej. Największą rolę odgrywają tu warstwy karbonu, triasu i kredy. Karbon produktywny występuje w trójkącie zamkniętym miastami: Tarnowskie Góry, Morawska Ostrawa i Krzeszowice, a więc sięga nieco poza granice Śląska w ziemię Krakowską. Jest to właśnie górnośląskie zagłębie węglowe, jedno z najobfitszych w Europie, którego zasoby bywają szacowane do 180 miliardów łonn. Pokłady węgla są grube i łatwe do eksploatacji, natomiast rozmaitość gatunków nieco ograniczona: antracytów brak, węgli koksujących niezbyt wiele. Centrum Górnośląskiego zagłębia węglowego jest jedną z najmniejszych obszarem jednostek krajobrazowych Śląska. Jednak przez swe znaczenie gospodarcze, przez olbrzymie skupienie ludności i żywy rytm pracy jest ono do dziś dnia dla wielu osób główną treścią pojęciu „Śląsk", która odsuwa w cień pozostałe, znacznie większe obszary Śląska o innym charakterze.

W samym ukształtowaniu powierzchni zaznacza się znacznie wyraźniej od karbonu trias (wapień muszlowy), budujący grzbiet Chełmu między Opolem a Pyskowicami z bazaltowym szczytem góry św, Anny (400 m), dale| wzgórza okolicy Woźnik, Tarnowskich Gór, Mikołowa. Wapienie kredowe i przebijające je tu i ówdzie bazalty odgrywają większą rolę między Opolem i Niemodlinem.

c) Nizina Śląska. Cały obszar Śląska na północ od terenów opisanych powyżej jest pokryty tak grubymi osadami dyluwialnymi, że tylko głębokie wiercenia pozwoliły trochę poznać skład starszego podłoża. W podłożu dyluwium stwierdzono więc występowanie białych wapieni, iłów i piasków trzeciorzędowych, z niewielkimi pokładami węgla brunatnego w części zachodniej.

Chcąc ocenić znaczenie okresu lodowego dla dzisiejszego kra|obrazu Śląska trzeba pamiętać, te 6/7 całe| powierzchni Śląska jest dziś pokryte osadami z tego czasokresu. Dyluwialne gliny zwałowe i lessy stanowią najlepsze gleby Śląska. Krajobraz całedo niżu śląskiego jest prawie wyłącznie wytworem dyluwium, na przedpolu gór starsze skały występują na powierzchnię tylko wyspowo wśród utworów dyluwialnych, a w Sudetach i Karpatach dawniejsze formy zostały mocno przeobrażone wpływem zlodowacenia.

Ponieważ większa część Śląska była pokryta lodem tylko w dawniejszych fazach zlodowacenia, krajobraz polodowcowy nie jest tu tak świeży, jak dalej na północy — w Poznańskim lub w pasie Po|ezierzy; przeważa pagórkowaty kra|obraz moreny dennej. Znaczne przestrzenie pokrywa glina zwałowa, pochodząca z roztarcia żwiru i głazów, przyniesionych przez lodowiec z północy. Większe głazy narzutowe zdarzają się tylko w północnej części Śląska i nie dosięgają tych rozmiarów, co w Polsce środkowej i północnej, Jeziora rynnowe występują tylko na samym północnym krańcu Slaska. Bardzo znaczne obszary za|ęte są natomiast przez piaski, naniesione przez wody topniejących lodowców nazewnatrz od wałów mo nowych. Wiatry wie|ące w okresie lodowym, osadzały w pobli i krawędzi pokrywy lodowej miałki, żyzny less. Grubość pokrywy lessowej wynosi średnio ok. 1 m, sięgając jednak do 6 m tam, gdzie less został nawiany w doliny (Chełm, okolica Niemczy, wzgórza Trzebnickie),

Najstarsze zlodowacenie dosięgało wszędzie podnóża gór, a w Bramie Morawskiej przekroczyło nawet nieco główny wododział europejski. W Sudetach ślady jego sięgają do wysokości 550 m npm. na stokach Gór Sowich. Jedynie Sobótka sterczała zapewne jako wyspa : ponad pokrywy lodowe|. Ostatnie zlodowacenie na ziemi śląskiej sięgnęło już tylko po linię Białawoda-Głogów-Prusnica-Międzybór, pozostawiając na niej pas wynitisłych wzgórz morenowych.

Rozległa nizina Śląska nie jest więc tak monotoną, jakby się wydawało na,pierwszy rzut oka przy pobieżnym przejeździe. Ogólnie biorąc, można w jej obrębie wyróżnić trzy odmienne krajobrazy: pasma wzgórz morenowych na północy, Bory Dolnośląskie na zachodzie i urodzajną rolną równinę Śląska Środkowego.

Pugórki morenowe, wznoszące się wyraźnie nad otoczeniem szczególnie w okolicy Trzebnicy (Góry Kocie, do 255 m) i Głogowa („Wzgórza Dałkowskie" 229 m), ciągną się od Ostrzeszowa w Poznańskiem równolegle do Sudetów aż na brzeg Bobrawy poniżej Zegania. Trzeciorzędowe lądro do tych wzgórz okrywają grube osady morenowe lodowców dyluwialnych. Na nółnoc od nich przebiega drugi, niższy pas wzniesień, do których należą wzgórza w okolicy Zielone| Góry i jeziora Sławskiego. Po obydwu stronach pasma wzgórz zachowały się dwie „pradoliny", jako pozostałości koryt odpływowych wód z topniejących lodowców: „pradolina wrocławska", którą płynie Odra od Wrocławia do u|ścia Kocaby (Katzbach), oraz „pradolina głogowska", wykorzystana przez Burycz i przez Odrę między Głogowem a Nową Solą. Pola, lasy, łąki i obfite wody nadają temu krajobrazowi dużo zmiennego, raz sielankowego, to znów surowego piękna.

Na północ od linii Lignica-Wojerecy aż po wymieniony pas wzgórz rozciąga|ą się Bory Dolnośląskie, przechodząc t alej ku zachodowi w Bory Łużyckie. Ciemne bory sosnowe są tu przecięte wpoprzek jasnymi wstęgami łąk wzdłuż brzegów Bobrawy, Kwisy i Nisy Łużyckiej, a tu i ówdzie wśród borów stawy porosłe sitowiem i pojedyńcze wzgórki wydmowe stanowią |edyne urozmaicenie. Skromną nawiązkę za brak ziemi uprawnej na nieurodzajnym piaszczystym podłożu stanowi obok gospodarki leśnej obfitość jagód i grzybów. Od końca ubiegłego wieku rozwinął się tu przemysł — szczególnie w zachodniej części Borów, dzięki odkryciu złóż węgla brunatnego i użytkowaniu piasków dla przemysłu szklanego, wnosząc więcej życia do ciche| niegdyś leśnej krainy.

Między krawędzią Pogórza Sudeckiego i Odrą — sięgając miejscami poza rzekę ku północy — rozciąga się od Lignicy po

gęsto zasiedlona. Tędy przechodzą ważne drogi ze wschodu i z zachodu, od przełęczy górskich i od wybrzeży Bałtyku, tu powstała i rozwinęła się stolica kra|u — Wrocław w mie|scu dogodnej przeprawy przez Odrę,

4. STOSUKI KLIMATYCZNE

Pod względem klimatycznym obszar Śląska należy do trzech dziedzin, leżących w strefie europejsko-atlantyckiej. Cały . ląsk niżowy wchodzi w skład dziedziny obejmującej Polskę środkową i zachodnią, Sudety i ich przedgórza należą do dziedziny sudeckiej,

Śląsk niżowy, wzniesiony średnio 150-180 m npm. charakteryzuje się temperaturą średnią roczną plus 7 do plus 9 st. C, średnią stycznia minus 1,5 do min. 3 st. C, oraz średnią lipca plus 16 do plus 19 st. C, Średnia roczna jest zatem identyczna jak w zachodniej i południowej Polsce, średnia stycznia jest wyższa, niż w Polsce środkowej, a średnia lipca również podobna do przeciętnej w Polsce. Różnica między temperaturą najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca wyrosi w Zgorzelicach 19,3 st. C, we Wrocławiu 20,3 st, C, a w Raciborzu 20,7 st. C. Widać, że wzrasta ona ze zachodu ku wschodowi w miarę słabnięcia wpływów oceanicznych, a przesuwania się ku wnętrzu kontynentu europejskiego. Jedynie na wybrzeżu Bałtyku spotykamy w Polsce jeszcze mniejszą amplitudę średnich temperatur stycznia i lipca, jak na Śląsku. Ma|, czerwiec i lipiec mają na Śląsku wysoką średnią, co jest bardzo korzystne dla rolnictwa. Średnia ta jest najwyższa na rolne| równinie (16,5 st. C), nad całą Odrą przekracza jeszcze 16 st. C, a na obszarze Sudetów spada do 13 st, C. Okres pozbawiony mrozów trwa koło Wrocławia 190 dni, w Bytomiu sięga 175 dni, a u stóp gór spada do 150 dni.

Rozmieszczenie i wysokość opadów odzwierciedla dobrze rzeźbę Śląska. Naogół Śląsk otrzymuje więcej opadów, niż pozostałe krainy Polski niżowe), a góry śląskie otrzymuje opadów więce|, niż jakiekolwiek inne góry w Polsce. Wrocław ma średnią roczną 585 mm, Racibórz 644 mm, Katowice 720 mm opadul Najwyższe opady przypadafą na miesiące letnie, ale różnice poszczególnych lat są pod tym względem duże. Obok przeważających lat wilgotnych zdarzają się czasami wybitnie suche, tak, że wodostany rzek opadalą wówczas w miesiącach letnich wylątkowo nisko. Góry śląskie — przede wszystkim Sudety, a w mniejszym stopniu Beskidy, są dzięki swemu położeniu wybitnymi rezerwuarami wilgoci i otrzymulą najwięcej opadów ze wszystkich krain Europy Środkowej na północ od Alp (1000 — 1600 mm rocznie). Obfite nawalne deszcze, spadalące często w lecie, powodują wylewy rzek. Odra i jej górskie dopływy odznaczają się pod tym względem wybitnie złą sławą, która się

w ostatnich latach jeszcze pogorszyła. O ile w okresie lat 1925-37 były w dorzeczu Odry tylko 4 powodzie, to lata 1938-40 przyniosły aż 7 wielkich powodzi. Najczęstsze katastrofalne wylewy zdarza|ą się w kotlinie Jeleniel Góry oraz na przedpolu Sudetów między Świdnicą a Ząbkowicami.

Szata śnieżna utrzymuje się na Śląsku krócej, niż przeciętnie w Polsce i znika zazwyczal parokrotnie w ciągu zimy. Średnio przypada rocznie dni śnieżnych we Wrocławiu 48, w Raciborzu 68, w Bytomiu 82. W górach śnieg utrzymuje się dłużej na stokach południowych niż na północnych, gdzie jest wystawiony na powiewy cieplejszych wiatrów oceanicznych. Dlatego najtrwalszą szatę śnieżną wykazują w Sudetach góry hrabstwa Kładzkiego, w Karpatach zaś wystawione ku południowi okolice Istebne) i Zwardonia. W miarę wznoszenia się spadają oczywiście w górach temperatury średnie i klimat staje się coraz sroższy. Najwyższą wzniesienie kląska — szczyt Śnieżki w Karkonoszach (1603 m npm) wykazuje już temperatury: średnią roczną 0 st, C, średnią lipca plus 8,3 st. C, średnią stycznia min. 7,3 st. C. Jest to już klimat prawie podbiegunowy, odpowiadający strefie tundry na północy.

Na wzmiankę zasługują jeszcze dwie właściwości . klimatu Śląska. Pierwszą jest przykre dla rolnictwa częste występowanie gradu. Obszarów nawiedzonych gradobiciem |est więcej na Śląsku Środkowym i Górnym (ok. 1500 kmkw) mnie| na Śląsku Dolnym (ok. 400 kmkw). Druga cecha, racze| korzystna, to częste panowanie ciszy w powietrzu i rzadkość silnych wiatrów, szczególnólnie w południowej i środkowej części Śląska. Charakterystyczny |est szybki wzrost nasilenia wiatrów w kierunku poznańskiego.

Ogólnie biorąc, klimat Śląska jest łagodny, przyjemny i zdrowy, a pominąwszy lokalne gradobicia, sporadyczne ulewy i okresowo występujące susze letnie, jest on również dla rolnictwa bardzo korzystny.

5. NAWODNIENIE

Od klimatu uzależnione są stosunki odwodnienia. Góry śląskie, szczególnie Sudety, skupiające wielką ilość opadow, są krainą licznych i obfitych źródeł, dających początek wartkim potokom i rzekom. Wspominaliśmy wyżej, iż Śląsk, to kraina rzeki Odry. Cały Śląsk w szerszych granicach obejmuje dokładnie zlewisko górne| Odry do Bobrawy, sięgając pozatem nieznacznie w dorzecze Wisły i Warty.

Długość Odry na Śląsku wynosi 500 km, przy czym rzeka opada od poziomu 200 m (koło Bogumina) do 40 m (poniżej ujścia Bobrawy). Przed regulacją była znacznie dłuższa (skrócono ok. 130 km), co utrudniało spływ wielkiej wody i sprzyjało zamuleniu łożyska. Odra odznacza się dużemi wahaniami

Wodostanów oraz tym, że przepływa prawie wszędzie przez te-ren zbudowany z materiałów sypkich, co upodabnia lą do Wisły i czyni rzeką trudną do ujarzmienia. Na terenie Śląska Odra przyjmuje dopływy równomiernie z obu brzegów przy czem dopływy lewobrzeżne ma|ą przeważnie charakter rzek górskich. Z prawobrzeżnych częściowo górskimi są tylko dwa pierwsze większe dopływy — Ostrowica i Olza. Pozostałe ma|ą charakter rzek równinnych, a Barycz przypomina już rzeki wielkich dolin i posiada minimalny spadek.

Z dopływów górskich najważniejsze są Nisa Kładzka i Bo-brawa. Ich zlewiska wchodzą głęboko w Sudety i stykają się ze sobą na pd-zach. od Waldenburga, obejmując większą część górskiego terenu sudeckiego kosztem innych rzek sudeckich: Kocaby, Bystrzycy, Slęży i Oławy. Sudeckie dopływy Odry ma|ą spadek większy od pozostałych rzek Śląska, to też stały się „rzekami energetycznemi", grupując znaczną liczbę siłowni wodnych (Bobrawa 10, Nisa Kładzka 7, Kwisa 5, bystrzyca i Kocaba po |edne|). Czysta, wartka woda rzek sudeckich sprzyjała tkactwu lnianemu, lecz dziś jest przeważnie zanieczyszczona przez zakłady przemysłowe, szczególnie papiernie. Natomiast prawobrzeżne, nizinne dopływy Odry były kolebką metalurgii śląskiej, ponieważ nad ich brzegami spotyka się rudy darniowe, lasy dostarczały węgla drzewnego do wytapiania kruszcu, a skromna siła wodna wystarczała do poruszania młotów kuźniczych (Mało-panew, Syprotawa, Barycz).

Naturalnych jezior Śląsk posiada niewiele. Większe jeziora polodowcowe istnieją tylko na samym północnym pograniczu koło miasteczka Sława. Na|większe z nich, jezioro Sławskie ma 11,3 kmkw powierzchni i bywa nazywane szumnie „śląskim morzem". Parę pięknych jezior górskich istnieje w Karkonoszach, Przypominają one zupełnie jeziora tatrzańskie i są równie, |ak tamte, nazywane „stawami". Na|większy z nich, Wielki Staw, znajduje się na poziomie 1225 m npm i ma głębokość do 23 m. Nie wyjaśniona jest dokładnie geneza kilku mniejszych jezior w pobliżu Lignicy,

Pozostałe zbiorniki wodne są sztucznego pochodzenia. Bardzo liczne są stawy rybne, istniejące nieraz już od szeregu stuleci. Najwięcej stawów zna|du|e się na rozległych nizinach w dorzeczu Baryczy, szczególnie w okolicy Milicza, gdzie zajmują one 60 kmkw. Pozatem stawy występują liczniel w okolicy Kożuchowa (Freystadt), Raciborza, Sycowa i Niemodlina. Dziś stawy są dla rybołóstwa ważniejsze, niż zanieczyszczone przez przemysł rzeki, pozatem są one głównie ostoją ptactwa wodnego.

Nowszego pochodzenia są sztuczne leziora zaporowe, kon-stuowane bądź to w celu wyzyskania siły spiętrzone! wody, bądź też dla ochrony przed powodzią. Obecnie istnieje na Śląsku ogółem 19 zapór dolinnych z pojemnością 118 miljonów sześć.

wody; nie wszystkie z nich są stale zapełnione. Na| większe |e-ziora zaporowe znajdują się na Bobruwie pod Mauer (50 mil., m. sześć., zapura 62 m wysokości), na Kwisie pod Leśną (Mark-lissa) i pod Goldntraum (po|emność 15 i 1.0,5 mil|. m. sześć., 44 m wysokość spiętrzenia 43 i 27 m) oraz na Bystrzycy pod Kynau (8 milj. m. sześć., 44 m wysokości).

Niezależnie od powyższych istnieje jeszcze na rzekach śląskich kilka dużych zbiorników retencyjnych, zbudowanych r elem wyrównania wodostanów na Odrze i poprawienia warunków żeglugi Zbiorniki takie istnieją pod Odmuchowem na Nisie KładzHel (pojemność 143 milj, m. sześć., powierzchnia 24 kmkw), pod Turawą na Małopanwi (pojemność 90 milj. m. sześć.), pod Dzierżnem na Kłodnicy i powyżej Kąt na Bystrzycy,

6. ROŚLINNOŚĆ

Także pod wzglodem florystycznym leży Śląsk na prze|ściu między oceaniczną Europą atlantycką a kontynentalną wschodnią. Istnieją tu więc w świecie roślin zarówno składniki bo-realno-arktyczne, jak pontyjskie. Coprawda, są one w krajobrazie mało widoczne, może prócz stepowej szałwii, puspolitej na miedzach. Dzięki pracy człowieka cały Śląsk wygląda dziś flory-stycznie jednolicie. Las, który w pierwotnym kiajoobrazie pokrywał niegdyś 80 proc. powierzchni Śląska, został zredukov^rany do niecałych 30 proc., stepy znikły zupełnie, a na miejsce tych obu najrozleglelszych niegdyś zespołów roślinnych weszły grunty orne. Na dawnych moczarach, a w górach niekiedy na terenie lasu powstały łąki. Bagna są dziś na Śląsku bardzo rzadkie i są stopniowo zamieniane na grunty uprawne przez prace melioracyjne (w ostatnich latach np. osuszono ok. 20 kmkw bogien Lad Srrotawą).

Lepie|, niż zróżnicowanie poziome, zaznacza się w krajob razir zróżnicowanie pionowe roślinności, ponieważ różnice wysokości na Śląsku są dość znaczne. Najwyższy punkt nad Odrą (ok. 50 m npm) jest odległy w linii proste) tylko o 140 km od Śnieżki (1603 m), najwyższego wzniesienia gór systemu hercyń-skiego w Europie. O nizinach w sensie florystycznym można mówić na Śląsku do wysokości 300 m npm. W lasach liściastych panuje tu dąb, w lasach szpilkowych sosna, dochodząca na podłożu piaszczystym do 500 m (Hejszowica). Do 300 ni sięga również zwarty obszar przejściowy, podgórski, inniejwięcej do 650 m npm. W lasach obok przeważającego buka i dębu dochodzi tu klon i lipa, coraz częstszy sta|e się ku górze świerk, a na lepszych glebach |odła, częstsze są też łąki. Ponad 650 m mamy już typowy obszar górski, sięgający do górnej granicy lasów, która przebiega w Sudetach na poziomie ok. 1200 m w suchszych i bardziej południowych Karpatach ok. 1350 m npm, W lasach jest tutaj zwarte królestwo świerku z małą domieszką jaworu, buku i brzostu do 1000 m, pozatem istnieje sporo łąk. Powyżej granicy lasów rozciąga się strefa podalpejska, występująca już tylko w Sudetach, ponieważ Beskidy Śląskie je| nie dosięgają (najwyższy szczyt, Łysa Góra, 1325 m, dotyka ledwo strefy koso-drzewu). W strefie tej dominuje kosodrzewina, pokrywająca na śląskiej stronie Karkonoszy 16,7 kmkw obszaru, a w Górach Izerskich 1,7 kmkw. Występu|ą tu także różne podalpejskie rośliny kwiatowe (skalnice, goryczki) i trawy górskie. Od poziomu 1490 m zaczyna się kraina turni, w którą wkraczają tylko dwa najwyższe szczyty Karkonoszy, Śnieżka i Wysokie Koło (1506 m), pokryte rumowiskiem skalnym i porostami.

Duże zmiany w świecie roślinnym wprowadził również człowiek przez sprowadzenie obcych, nieraz zamorskich gatunków, które się na Śląsku, tak jak i w większej części Europy doskonale zadomowiły, by wymienić tylko topole piramidalne, akac|e, kasztanowce oraz szereg drzew i krzewów parkowych.

II, Podział administracyjny

Zasadniczy zrąb podziału administracyjnego Śląska, jaki utrzymał się do obecnej wojny, ukształtował się po Kongresie Wiedeńskim w r. 1815. Przyłączono wówczas do Śląska część Łużyc Górnych, należących poprzednio do Saksonii, z miastami Wojerecy (Hoyerswerda), Czerwonogrodem (Rotenburg), Zgorzeli-cami i Lubaniem (Lauban). Siedzibę administracji Dolnego Śląska przeniesiono w związku z tym z Głogowa do Lignicy, a uznając wzrastające znaczenie Górnego Śląska, utworzono oddzielny obwód regencyjny w Opolu, który w latach 1919-1933 awansował nawet do roli osobnej prowincji. Prowincja ta została w r. 1933 poddana władzy nadprezydenta we Wrocławiu, a w kwietniu 1938 została skasowana.

W chwili wybuchu wojny Śląsk Opolski i Dolny stanowił jedną z prowincji Prus o powierzchni 37.035 kmkw ze stolicą we Wrocławiu. Prowincja ta dzieliła się na 3 obwody regencyjne: opolski (10 050 kmkw), wrocławski (12 960 kmkw) i lig-nicki (13 025 kmkw).

Rejencja opolska (Oppeln) obe|mowała 14 powiatów i 6 miast wydzielnych. Należały tu powiaty: bytomski (Beuthen), dobrodzieński (Gutentag), głubczycki (Leobschiitz), grodkowski (Grottknu), kluczborski (Kreuzburg), kozielski (Cosel), niemodliński (Falkenberg), niski (Neisse), oleski (Rosenberg), opolski (Oppeln), prudnicki (Neustadt), raciborski (Ratibor), strzelecki (Strtlitz) i toszecko-gliwicki (Tost-Cleiwifz), Miastami wydzielonymi były: Bytom (Beuthen), Gliwice (Gleiwitz). Nisa (Neisse), Opole (Oppeln), Racibórz (Ratibor) i Zabrze (Hindenburg).

Retencja wrocławska (Breslau) obelmowała 18 powiatów i 4 miasta wydzielone. Są to powiaty: brzeski (Brieg), bystrzycki (Habelschwerdt), górski (Guhrau), kładzki (Głatz), milicki (Mi-litsch), namysłowski (Namslau), oławski (Ohlau), oleśnicki (Oels), rychbaski (Reichenbach), strzeliński (Strehlen), sycowski (War-tenberg), średzki (Neumarkt), świdnicki (Schweidenitz), trzebnicki (Trebnitz), waldenburski (Waldenburg), wołowski (Wohlau), wrocławski (Breslau) i ząbkowicki (Frankenstein). Miastami wydzielonymi są: Brzeg (Brieg). Świdnica (Schweidenitz), Walden-burg (Waldenburg) i Wrocław (Breslau).

Wreszcie regencja lignicka (Liegnitz) obejmowała 17 powiatów i 4 miasta wydzielone. Należą tu powiaty: bolesławski (Bunzlau), czerwonogrodzki (Rotenburg), głogowski (Głogau), jaworski (Jauer), kamicnogórski (Landeshull, kożuchowski (Frey-stadt), lignicki (Liegnitz), lowenburski (Lówenberg), lubaóski (Lauban), lubiński (Liiben), szprotawsko - żegański (Sprottau-Sagau), wojerecki (Hoyerswerda), wschowski (Fraustadt), zgorze-licki (Gorlitz), zielonogórski (Grunberg) i złotogórski (Goldberg). Wydzielone są miasta: Głogów (Glogau), Jelenia Góra (Hirscb-berg), Lignica (Liegnitz) i Zgorzelice (Gorlitz). Powiat wschowski (Fraustadt) tej regencji stanowi część Poznańskiego, która została przy Niemczech po Traktacie Wersalskim, a była otoczona terenami Śląska i wskutek tego została administracyjnie do Śląska przyłączona po zlikwidowaniu osobnej prowincji „Pogranicza” (Grenzmark Posen-Westpreussen).

W r. 1939 Niemcy przyłączyli do Śląska pruskiego nietylko województwo śląskie, lecz także przyległe części kieleckiego i krakowskiego. W związku z tym Śląsk został znów podzielony na dwie odrębne prowincje: Śląsk Dolny i Śląsk Górny. Prowincję dolnośląską utworzyły regencje lignicka i wrocławska bez dalszych zmian. Prowincję górnośląską podzielono na dwa obwody regencyjne: opolski i katowicki. Do rcjencji opolskiej wszedł z woj. śląskiego powiat lubliniecki (nadto powiaty Zawiercie i Blachownia z kieleckiego), odpadły natomiast powiaty bytomski, toszecko-gliwicki oraz miasta Bytom, Zabrze i Gliwice, Te powiaty wraz z resztą województwa śląskiego i przyłączonych terenów utworzyły rejencję katowicką. Tak przedstawia się w obecnej chwili podział administracyjny Śląska, O miastach i gminach wiejskich na Śląsku będziemy jeszcze mówić w drugiej części niniejszego szkicu.

III. Stosunki ludnościowe

1. ROZWÓJ ZALUDNIENIA ŚLĄSKA

Prehistorycy przypuszczają, że podczas najkorzystniejszej dla ludzi fazy klimatycznej w ciągu pradziejów, jaka panowała

W epoce bronzowe|, cały Śląsk mógł liczyć około 200 000 mieszkańców, skupiających się głównie w pasie występowania gleb lessowych. Późniejsze pogorszenie się klimatu i wędrówki ludów zmniejszyły znacznie to zaludnienie, poczem dopiero od VII do XVI w. nastąpił znów okres powolnego, ale stopniowo wzmagającego się przyrostu ludności. Większa część nowych miast i wsi powstała w ciągu XIII i XIV wieku.

Wiek XV był na Śląsku bardzo niekorzystny dla pracy i życia ludzkiego. Wojny husyckie i zarazy, napady partyzantów i niszczycielskie walki książąt udzielnych sprowadziły znów silny spadek zaludnienia; spadło ono w ciągu XV wieku do połowy stanu z wieku poprzedniego. Dopiero około r. 1480 nastały spokojniejsze Czusy i ponowny wzrost zaludnienia. Być może, iż z początkiem wo|ny 30-letniej sięgało ono 900 000, Po ponownym znacznym ubytku, spowodowanym tą wojną, sięgało znów zaludnienie Śląska w r. 1748 cylry 1 138 tysięcy (bez Cieszyńskiego i Opawskiego). 'L tego 47 proc. zamieszkiwało Śląsk Środkowy, 38 proc. Dolny i tylko 15 proc. Śląsk Górny, a więc rozmieszczenie ludności zależało jeszcze wtedy — podobnie jak w czasach prehistorycznych — głównie od dobroci gleb.

W r. 1910 liczył cały Śląsk Pruski 5 200 000 mieszkańców, z której to cyfry przypadało |uż 35 proc. na rejencję wrocławską, 23 proc. na lignicką i aż 42 proc. na opolską, czyli na Górny Śląsk. W tym przesunięciu ludnościowego środka ciężkości od-zwierciadla się olbrzymi wzrost znaczenia Górnego Śląska, spowodowany rozwojem przemysłu na terenie Zagłębia. Następny spis w roku 1925 wykazał na terenie należącym do Niemiec ludność 4 504 000. Przyrost w porównaniu z rokiem 1910 wyniósł na tym samym terenie 4,3 proc. w rejencji wrocławskiej, 4,7 proc, w rejancji lignickiej i 8,7 proc. w opolskiej. Zwiększyły zaludnienie głównie obszary górnicze (łużyckie zagłębie buro-węglowe o 26 proc., okolica Walgenburga o 18 proc., zagłębie górnośląskie o 29 proc.). Natomiast w wielu okolicach rolniczych, na wsi, a nawet w miastach nastąpił ubytek ludności. Takiemi miastami były np. Jawor (— 10 proc.), Prudnik (— 9 proc.), Grodków (— 6 proc.), Brzeg, Głogów, Strzegom, Świdnica i szereg mniejszych.

Ostatni spis z r. 1939 wykazał następujące cyfry: cały Śląsk w granicach Rzeszy liczy! 4 889 094 ludności, a bez zabranego Czechom w' r, 1938 okręgu Hulczyńskiego 4 842 044 osób (Dolny Śląsk 3 286 539, Śląsk Opolski 1 555 505). Przyrost wyniósł znów od r. 1933 na Śląsku Dolnym 1,5 proc., na Opolskim 5,1 proc. Siła biologiczna żywiołu polskiego zaznaczała się więc nadal w przesuwaniu ludnościowego środka ciężkości z Śląska Dolnego na Górny,

2. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA

Śląsk |est krainą najgęściej zaludnioną -z wszystkich ziem polskich. Śląsk Opolski i Dolny ustępu|e wprawdzie pod tym względem wyraźnie woj. śląskiemu, które liczy 297 osób na km, ale średnią cyfrą 132 osóh na km przekracza znacznie średnią w Polsce. Rozpatrując poszczególne większe jednostki administracyjne stwierdzamy, iż najwyższą gęstość wykazuje Śląsk Opolski z gęstością 155 osób na km, prawie lę samą cyfrę wykazuje re|encja wrocławska 152 osób na km, nasłabiej zaś jest zaludniona re|enc|a lignicka z cyfrą 94 osób na km, a więc już zbliżoną do średniej w Polsce.

3. STRUKTURA OSIEDLI

Urzędowo posiadał w r. 1941 Dolny Śląsk 3073 gmin, Śląsk Opolski 1029, (województwo Śląskie 489 gmin). Z tego było administracyjnie biorąc, na Dolnym Śląsku 108, na Opolskim 34 (w wojew, śląskim 24) miast. Ogółem tedy Śląsk Opolski i Dolny liczy 142 miasta w sensie administracyjnym. W ciągu ostatniego stulecia wiele miast zmnielszyło swe zaludnienia, wykazując w sensie gospodarczym charakter prawie wiejski (np. Dobroszyce 849 mieszk.), podczas gdy wiele wsi rozrosło się, przybierając krajobrazowo zupełnie wygląd miast, ponieważ osiedlił się tam przemysł, górnictwo, lub też zostały zamieszkałe przez ludność pracującą w pobliskich miastach. Takimi „wsiami" są naprzykład: Świętochłowice, Ruda, Szopienice, Miechowice, Bielawa i cały szereg innych osiedli, których zaludnienie niejednokrotnie przekracza cyfrę 20 000 osób.

To też granice między wsią a miastem zacierają się zarówno w składzie zawodowym ludności wielu gmin, jak też w fizjognomii domów i całych osiedli. Większa część gmin liczących ponad 1000 mieszkańców, to prawie wyłącznie wsie. Jak dzielą się osiedla Śląska według kategorii wielkości zaludnienia, o tym poucza następująca tabelka;

Zaludnienie gmin Śląska (liczba i procent w ogólnel liczbie gmin z miastami.

_ . i j , . razem gminy li-

część Śląska 'inn ąnn ąnnfnnn g">i"_ydo czące po

niżej 100 100-500 500-1000 *₀₀₀ ' _{s6h nad 1000}

Dolny Śląsk . 138 (3,6) 1775(58,9) 734(24,5) 2627(87) 446(13) Śląsk Opolski . 29(2,8) 371(36,1) 320(31,1) 720(70) 309(30)

Woj. śląskie — 78(16) 140(29) 218(45) 271(55)

Z powyższej tabelki widać, że w woj. śląskim większa część gmin posiada zaludnienie ponad 1000 osób, podczas gdy na Śląsku Dulnym i Opolskim gminy takie stanowią mniejszy

odsetek. Gmin liczących poniżej 100 osób wo|. śląskie wcale nie posiada. Odpowiednio do tego kształtnie się również rozkład zaludnienia. Na Śląsku Dolnym i Opolskim nieznaczna tylko większość ludności mieszka w osiedlach, liczących p_unad 1000 mieszkańców. Na Śląsku Opolskim mieszkańcy osiedli o ludności poniżę) 1000 osób pokrywają się prawie z odsetkiem ludności rolnicze), podczas gdy na Dolnym Śląsku mieszka na wsiach sporo ludności przemysłowe) — wsie górskie, rzemieślnicze (w wo). śląskim naodwrót, pewna część ludności rolnicze) mieszka w większych osiedlach).

Proces urbanizacji |est zntem najdalej posunięty w wo). śląskim, mnie) na Śląsku Opolskim, na|mnie| zaś |est nim objęty obszar Śląska Dolnego. Na równinach — poza zagłębiem — gęstość zaludnienia zależy dale) w główne) mierze od żyzności gleby, podczas gdy w górach jest uwarunkowana głównie roz-wofem przemysłu.

4. KSZTAŁT I CHARAKTER WSI

Na Śląsku przeważają wsie regularnie zbudowane, najczęściej po ubu stronach drogi. Są to przede wszystkim ulicówki, wsie rzadko dłuższe niż 1 km, z domami tworzącymi zwarte szeregi po obu stronach drogi. Nierzadko druga biegnąca przez wieś rozszerza się w środku wsi w podłużny placyk, obecnie zwykle częściowo zabudowany. Są to owalnice, forma wsi, przeważająca na nizinie śląskie| do 200 m wzniesienia nad morzem. Trzecia częsta forma wsi to łańcuchówka, różniąca się od ulicówki znaczną długością, bardzie) luźnym zabudowaniem oraz układem pól i dróg polnych, biegnących prostopadle do podłużne) osi wsi. Łańcuchówki ma|ą zwykle długość około 3 km, czasem Jednak tworzą bardzo długi szereg, sięgający w jednym wypadku (w okolicy Chojnowa) 20 km długości.

Ulicówki I owalnice są wsiami pochodzenia słowiańskiego, podczas gdy łańcuchówki są to wsie powstałe na mielscu wy-karczowanego lasu i są formą kolonizacylną przyniesioną z Niemiec. Łańcuchówki skupiają się głównie u podnóża gór, a powstały przeważnie w ciągu XIII i XIV wieku. Po wojnie 30-letnie| zaczęła się na Śląsku tworzyć wielka własność szlachecka, w związku z czym wytworzył się na nizinie typ osiedli dworskich skupiających się koło pałacu, dworu czy też folwarku w postaci niewielu większych budynków, zamieszkałych przez służbę rolną.

Pod względem skupienia domostw na niżu śląskim przeważają wsie skupione. Od wzniesienia 300 m npm począwszy, osiedla zaczynają się zluźniać i poprzez formy przejściowe przechodzą w osadnictwo rozproszone w głębi Sudetów, co |est częściowo związane z gospodarką łąkową, liady wymienionych wyżej form wsi można zauważyć także we wsiacb zurbanizowanych, przekształconych dziś w osiedla o charakterze mie|skim. Takim wspaniałym miastem-łańcuchówką jest np. Bielawa w pow. rychbaskim, ośrodek przemysłu bawełnianego.

Domy wie|skie na całym obszarze pierwotnie polskim są parterowe, natomiast u podnóża Sudetów, na terenie kolonizacji niemieckiej często są domy piętrowe typu -frankońskiego, zbudowane z muru pruskiego. Dawne domy drewniane ustępują coraz więcej nowoczesnemu budownictwu murowanemu, tuk, że tylko jeszcze we wsiach odległych od szlaków komunikacyjnych spotyka się większość domów drewnianych, strzechą lub gontami krytych (niektóre wsie powiatu lublinieckiego, oleskiego i do-brodzieńskiego).

Olbrzymia większość nazw miejscowych, nie tylko na Górnym ale także na Dolnym Śląsku, to pierwotne polskie nazwy, niejednokrotnie przystosowane do wymowy niemieckie!. Często mówią one o zwierzętach, dziś już na Śląsku wytępionych, lub o drzewuch i roślinach najczęstszych niegdyś w lesie. Tak np. szereg miast mówi o wilku, bobrze, niedźwiedziu. Przeszło 150 nazw wsi i miast pochodzi od drzew liściastych (najczęstsze — dąb, buk, brzoza, lipa, jawor), podczas gdy tylko ok. 20 od drzew szpilkowych. Bliski prawdy będzie stąd wniosek, że dawniej lasy liściaste były na Śląsku w znacznej przewadze.

5. OSIEDLA MIEJSKIE

Prawdziwe miasta powstały na Śląsku dopiero w okresie kolonizacji (XIII i XIV wiek), ale najczęściej nawiązywały one do istniejących |uż dawniej grodów czy kasztelanii. Takimi były np. Wrocław, Zgorzelice, Środa, Niemodlin, Niemcza, Sobótka, Cieszyn, Nisa, wszystko bardzo stare osiedla. Zazwyczaj miasta były odległe od siebie około 30 km (dzień drogi wozem w średniowieczu), w górach nieco mniej. Zależnie od lokalnych potrzeb istnieją zresztą pod tym względem liczne odchylenia.

W górach wiele miast powstało w sąsiedztwie przełęczy |ako ich obrona, jak np. Kamienogóra (Landesbut), Krzyżatka (Schmiedeberg), Bolków (Bolkenhain). Najważniejsze miasta rozwinęły się wzdłuż odwiecznych szlaków komunikacyjnych, a więc wzdłuż szlaku Flandria - Wschód (Zgorzelice, Lignice, Wrocław, Brzeg, Bytom), wzdłuż drogi podgórskiej (Strzegom, Świdnica, Ząbkowice, Nisa, Prudnik, Cieszyn, Bielsko), wzdłuż szlaku Adriatyk-Baltyk (Racibórz, Opole). Bory Dolno-śląskie i Górny Śląsk miały niewiele miast, ponieważ były to krainy lesiste, słabo zaludnione. Wszystkie miasta posiadały mury obronne i umocnienia przystosowane do każdoczesnego stanu rozwoju sztuki wojennej. Pozostałości tych murów i umocnień zachowały się w niektórych miastach do dziś (Paczków, Byczyna, Głubczyce, Lubiń, Kożuchów).

Na pocztąku wojny 30-letniej Wrocław był największym miastem Śląska, licząc około 25 000 mieszkańców. Było to na owe czasy bardzo wielkie miasto. Cyfrę 5 000 mieszkańców przekraczały wówczas Zgorzelice, Nisa, Głogów, Świdnica i Lignića; wszystkie pozostałe miasta były znacznie mniejsze. W drugiej połowie XVIII wieku Wrocław dosięgał już 50 000 mieszkańców, ale żadne inne miasto nie doszło jeszcze do 10 000; Zgorzelice i Świdnica liczyły około 8 000, Lignica 5 000, Cieszyn i Bielsko przekraczały 3 000, Opole miało 1800, Bytom 1600, Gliwice 1300, Rybnik i Lubliniec ok. 700 mieszkańców.

Szybszy rozwój miast rozpoczął się w końcu XVIII wieku w związku z rozwojem górnictwa i przemysłu i trwał nieprzerwanie do obecnej wojny. O ile w wieku XVII tylko 16 procent ludności Śląska zamieszkało w miastach liczących ponad półtora tysiąca mieszkańców, to dziś połowa ludności Śląska zamieszkuje miejscowości liczące ponad 10 000 mieszkańców.

Przed wojną posiadał Śląsk ogółem (bez części czeskiej) miast 14. W tej liczbie jedno miasto bardzo duże, liczące ponad pół miliona osób — stolica Śląska Wrocław (622 000). Miast wielkich przekraczających 100 000 ludności jest tu 3 i wszystkie znajdują się w centrum zagłębia górnośląskiego; Zabrze (127 t.), Gliwice (117 t.) i Bytom (101 tys.). Miast średnich z ludnością od 50 do 100 tys. jest pięć. Należą tu: Zgorzelice (93 tys.), Lignica (83 t.), Waldenburg (64 t.), Racibórz (50 t.), i Opole (53 t.). Miast mniejszych o zaludnieniu od 20-50 tysięcy liczy Śląsk 10. Nie są tu wliczone osiedla zurbanizowane, nie mające administracyjnie charakteru miast, ale liczące ponad 20 000 mieszkańców, których jest w zagłębiu górnośląskim 8. Wszystkie pozostałe miasta mają zaludnienie nie dosięgające cyfry 20 000. Wyliczać ani klasyfikować ich tu nie będziemy.

6. ROZWÓJ STOSUNKÓW NARODOWOŚCIOWYCH

Nie |est rzeczą dziwną, że tak zwana kraina przejściowa, jaką jest Śląsk, przechodziła skomplikowaną ewolucję ludnościową i narodowościową. Nie zatrzymując się nad wielu zmianami w składzie zaludnienia Śląska, jakie zachodziły w czasach prehistorycznych, ograniczymy się do stwierdzenia, że już w okresie wczesnohistorycznym żyli tutaj niewątpliwie bezpośredni przodkowie dzisiejszego ludu śląskiego, zaliczający się do plemion polskich, mianowicie plemię Slężan.

Równocześnie po drugiej stronie gór śląskich, od południowego zachodu zamieszkiwały pokrewne plemiona czeskie. Niezaludnione góry sudeckie stanowiły przegrodę między plemionami polskimi i czeskimi, i ta wyraźna granica naturalna przyczyniła się do wykształcenia różnic plemiennych i do spotęgowania ich. Można się posunąć do twierdzenia, że gdyby nie istniały Sudety, nie byłoby dziś dwu odrębnych, choć bliskich sobie języków i narodów, lecz Polacy i Czesi stanowiliby (eden naród. Plemiona ich jednak były rozdzielone szerokim pustkowiem.

W to pustkowie zaczął się wciskać powoli od XII wieku napływowy żywioł niemiecki, bardziej obeznany w swej ojczyźnie z warunkami życia w górach, bo posiadający ich nadmiar znający wcześniej górnictwo i umiejący stworzyć sobie w niegościnnym górskim terenie znośne możliwości życiowe. W ten snosób na mie|scu dawnego pustkowia powstał w. Sudetach obcy klin narodowy, który jeszcze silniej, niż poprzednio same góry, oddzielił od siebie oba narody słowiańskie i pozbawił ich bezpo-średniedniego kontaktu na długim odcinku granicznym. Dlatego, o ile na całym Śląsku nizinnym zachowały się polskie nazwy miejscowego jedynie w górach sudeckich przeważają niemieckie nazwy wsi, gór i potoków.

Pozostałe części Śląska — poza Sudetami — miały nadal charakter narodowościowy polski, ale już od połowy XV wieku nie miał Śląsk łączfiości państwowej z Polską, lecz z państwami, gdzie panował język niemiecki lub inny obcy. To też polskość zaczęła zwolna ustępować. Ustępowała zaś dwiema drogami: naprzód przez napływ kolonistów niemieckich na tereny spustoszone wojnami, lub też dopiero nowo zasiedlane, oraz przez stopniowe niemczenie się miejscowej ludności, poddanel pod wpływ niemieckiego otoczenia. Takimi ośrodkami niemczyzny stawały się przede wszystkim miasta, zakładane od XIII wieku na prawie niemieckim i zasiedlane częściowo napływowym niemieckim elementem.

Jednakowoż jeszcze w XVIII wieku znaczne części śląska Dolnego i Środkowego oraz cały Śląsk Górny były językowo polskie. Zwarty polski obszar językowy sięgał wówczas na zachód po Trzebnicę, Wrocła^ i Strzelin. Natomiast na północnym przedpolu Bramy Morawskiej oraz w księstwie Opawskim, które odpadło od Polski |uż w r. 1038, rozpowszechnił się język czeski, tak że dziś część Śląska leżąca na pn-zachód od linii Karniów-Opawa - Hulczyn - Morawska Ostrawa ma charakter etniczny czeski.

Po przyłączeniu Śląska do Prus (1742 r.) i zakończeniu wojny siedmioletniej (1763) rozpoczęła się ze strony Prus planowa akcja germanizacji Śląska. Narzędziami germanizacji były ustawy i rozporządzenia, upośledzające ludność i |ezyk polski oraz silna kolonizacja. W czasie od r. 1763 do 1805 przybyło na Śląsk ponad 100 000 osadników niemieckich. Żywioł polski ustępował z miast coraz bardziel, utrzymywał się zas nieźle na wsi. Śląsk Dolny i Środkowy ulegał coraz więcej germanizacji, natomiast Śląsk Górny, gdzie było mniej miast, zachowywał nadal charakter wybitnie polski, a równolegle z naciskiem ger-manizacyjnym rosło wśród ludności poczucie narodowe.

Taki mniej więcej stan utrzymał się do wybuchu wojny 1914 r. Ostatni niemiecki spis ludności przed tą wo|ną w roku 1919 podawał dla Górnego Śląska (rejencji opolskiej) 52,5 proc. Polaków, a ponadto 4 proc. tak zwanych „dwujęzycznych", których też trzeba zaliczyć do ludności polskiej. Granica językowa przebiegała mnie) więcej wzdłuż linii łączącej miasta Prudnik i Namysłów. Po zakończeniu te| wojny i przegranej Niemiec, ludność Śląska Górnego miała się sama wypowiedzieć w plebiscycie co do przyszłej przynależności państwowej. Plebiscyt ten nie zdał próby życia. Przeprowadzone ostatecznie granice były wynikiem kompromisu, nie uwzględniały konsekwentnie ani zasad narodowościowych, ani potrzeb gospodarczych i komunikacyjnych.

Po ustaleniu nowych granic ludność polska znalazła nur-malne możliwości rozwoju tylko na tej drobnel części Śląska Górnego (4216 kmkw), która została przyznana Polsce. Zaś rozwój gospodarczy doznał tak po |ednej jak i po drugiej stronie granicy poważnych zaburzeń i całą gospodarkę trzeba było sztucznie przystosowywać do zmienionych, nienaturalnych warunków. Ludność polska w części Śląska pozostawionej przy Niemczech została wystawiona na wzmożony ucisk narodowościowy, zaś po oblęciu władzy przez hitleryzm straciła zupełnie możliwości egzystencji,

Za|ęcie Czech, wybuch drugiej wojny światowej i rozbicie Polski przez Trzecią Rzeszę pociągnęło wreszcie za sobą dalsze likwidowanie polskości na całym Śląsku drogą dobrze nam znanych, bezwzględnych posunięć. Mimo to, jednak faktycznie utrzymuje się ona nie tylko u tych, którzy poprzednio byli Polakami, ale budzi się także u wielu Ślązaków zgermanizowanych, którzy poprzednio zapominali o swym polskim pochodzeniu.

7. STOSUNKI WYZNANIOWE

Jednolity wyznaniowy charakter Śląska został naruszony wkrótce po narodzinach reformac|i religijnej. Przyszła ona na Śląsk w latach 1530-1580. W roku 1530 powstał pierwszy kościół protestancki w Tarnowskich Górach, a walki katolicko-pro-testanckie trwały ze zmiennym szczęściem do r. 1628. W tym roku cesarz restauruje nu Śląsku katolicyzm siłą. Wypadki dalszego przebiegu wojny 30-letnie| przeszkodziły wprawdzie temu, ale w r. 1654 zaczęto na nowo zwalczać luteranizm, aż wreszcie w 1661 r, wszelkie publiczne przejawy protestantyzmu zostały wzbronione. W pierwszej połowie XVIII w. protestanci doznali pewnel ulgi, ale niektóre uciążliwe sankc|e (np. zakaz nabywania nieruchomości) dotrwały na Śląsku Dolnym i Górnym do r. 1742 (zabór pruski), a na Cieszyńskim do reform Józefa II. Odtąd racze| protestantyzm był wyznaniem forytowanym przez rząd, to też na Śląsku Pruckim rozszerzał się on głównie przez napływ kolonistów protestanckich i urzędników, Z początkiem XIX w. cały Śląsk Pruski miał lekką przewagę protestantów, Jednak rozwó) przemysłowy Górnego Śląska i silna rozrodczość żywiołu polskiego sprawiły, że przed pierwszą wolną światową Śląsk |ako całość miał znów lekką przewagę katolików.

Przed wo|ną obecną protestanci stanowili 82 proc. ludności w re|cnc|i lignickie), 60 proc, we wrocławskie), 11,5 proc, na Śląsku Opolskim i 6 proc. w wo|, śląskim. Jako prawie czysto katolicki można dziś uważać cały Śląsk Górny prócz powiatu kluczborskiego, a na Śląsku Dolnym katolickie |est hrabstwo Kładzkie, okolice Ziembie i Ząbkowic oraz większa część powiatu kamienogórskiego. Mieszane wyznaniowo są okolice między Brzegiem i Oławą, centrum Śląska ob|ęte miastami Wrocław-Swidnica-Środa i Wołów, dale) okolice Jaworu i Głogowa. Sam Wrocław Uczy 59 proc. protestantów i 32 proc. katolików.

Obszarami panowania protestantyzmu są pozostałe części re|enc|i lignickie) i wrocławskie) oraz północny skrawek Górnego Śląska (kluczborskie).

8. STRUKTURA ZAWODOWA

Struktura zawodowa pozwala na)lepie| zrozumieć charakter gospodarczy danego kraju, to też zasługuje na baczną uwagę.

Z ogolu ludności Śląska około 27 proc. ży|e z rolnictwa, 38 proc. z przemysłu i górnictwa, 15 proc. z handlu i komunikacji, reszta przypada na wolne zawody, służbę publiczną, osoby bez za|ęcia i t. d. Śląsk |est więc krajem o przeważającym typie górniczo - przemysłowym, z dość silnie rozwiniętym handlem. Rolnictwo ustępu|e znacznie przemysłowi, ale odgrywa także nie nafpoślednie|szą rolę.

Najwyższy odsetek ludności rolnicze) posiada Śląsk Opolski (31 proc.), prawie tyle samo relencja lignicka (30 proc.), nieco mniej wrocławska (25 proc.). Naodwrót przedstawiają się stosunki w przemyśle i górnictwie, Re|enc|a lignicka ma 39 proc,, zaś wrocławska i opolska 36 proc. ludności przemysłowe), (wo|. śląskie 54 proc. W handlu i komunikacji najwyżej stoi rejencie wrocławska (17 proc.), odbiegając dość znacznie od pozostałych części Śląska (Opole — 14 proc., Lignica — 13 proc., woj. śląskie — 12,1 proc.). .

Biorąc pod uwagę poszczególne działy przemysłu stwierdzamy, że samo górnictwo zatrudnia poważny odsetek ludności na Śląsku Opolskim (10,5 proc.), (woj śląskim 24 proc.). Uwidacznia się tu wpływ wielkiego zagłębia węglowego. W rejencji wrocławskiej ludność górnicza stanowi już tylko 4,5 proc. (zagłębie waldenburskie), a w lignickie j leszcze mniej, bo 2,3 proc. Jeżeliby zaś nie liczyć łużyckich kopalń węgla brunatnego w powiecie wojereckim, to rejenc|a lignicka będzie prawie pozbawiona ludności górniczej. Pierwszeństwo w zakresie przemysłu mineralnego, tekstylnego, drzewnego i poligraficznego przypada re|encji lignickicj, w przemyśle maszynowym i odzieżowym — rejencji wrocławskie!, zaś przemysł elektrotechniczny zatrudnia na|wyższy odsetek osób na Śląsku Opolskim,

IV. Stosunki gospodarcze

1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Jak dotychczasowe rozważania, w których tylko mimochodem potrącało się o zagadnienia gospodarcze, szczególnie zaś analiza struktury zawodowej, pozwoliły stwierdzić, że dzisiejsza struktura gospodarcza Slaska odznacza się dużym urozmaiceniem. Jest ona wynikiem długotrwałej ewolucji historycznej, w ciągu której zmieniało się bardzo znaczenie poszczególnych gałęzi gospodarki i przesuwały się centra ludnościowe.

Od pradziejów począwszy, głównym bogactwem Śląska były żyzne i łatwe do obróbki gleby lessowe, pokrywające znaczną część kraju. Na niej skupiała się prawie cała ludność, tu powstawały najwcześniej miasta, jako ośrodki wymiany, podczas gdy na terenie największych dzisiejszych skupisk przemysłu szumiały dziewicze puszcze. Rola Śląska |ako spichlerza zbożowego utrzymała się bardzo długo. Jeszcze w wieku XVIII, po zaborze przez Fryderyka Wielkiego, Śląsk stał się dla Prus główną komorą aprowizacyjną.

Z chwilą kolonizacji obszarów górskich i podgórskich, ludność musiała się zwrócić ku za|ęciom przemysłowym, aby uzupełnić słabe możliwości uprawy roli na ubogich górskich ziemiach. W oparciu o hodowlę owiec i uprawę lnu rozwinął się przemysł tekstylny, rozwinęło się górnictwo metali i przemysł przetwórczy w drobnych warsztatach domowych. Na przemyśle tekstylnym, górnictwie, szklarstwie i obróbce metali opierali swój byt mieszkańcy górskich wiosek, na nich budowały swe bogactwo miasta podgórskie. Jeszcze w wieku XVIII 95 proc. ludności przemysłowej Śląska pracowało w przemyśle tekstylnym (65 proc. w przemyśle lnianym, 26 proc. w wełnianym i 4 proc. w bawełnianym). Przemysł żelazny zatrudniał wówczas 2 proc. ludności ptzemysłowej, reszta przypadała na szklarstwo, obróbkę skór i inne przemysły.

Nowy wielki przewrót dokonał się z chwilą odkrycia i rozpoczęcia eksploatacji węgla kamiennego. Od początku XIX w. zagłębie węglowe zaczyna skupiać przemysł i tworzyć na swym terenie ośrodki zgęszczenia ludności. Zrazu dotyczy to w silniejszym stopniu zagłębia waldenburskiego, które w roku 1800 dawało dwa razy tyle węgla, co zagłębie górnośląskie. Po roku 1840 główny ośrodek ciężkości przesunął się zdecydowanie na Górny Śląsk. W związku z górnictwem węglowym nabrało dużego

rozmachu wydobycie i przeróbka rud cyoku, ołowiu i żelaza, a następnie metalurgia i przemysł maszynowy oraz inne nowe gałęzie |ak przemysł chemiczny, elektrotechniczny it.d. rozmieściły się bardzie) równomiernie po całym kraju, Rozwól przemysłowy i ogromny wzrost zaludnienia doprowadziły do wysokiego rozkwitu życie handlowe, narzuciły konieczność rozbudowania gęste) i sprawne) sieci komunikacyjne), a rolnictwo ustępując pierwszeństwa przemysłowi, nie przestało być ważnym członem w harmonijnie rozwiniętym całokształcie gospodarki, przeciwnie, dostarczyło cennych surowców dla rozwoju przemysłu rolnego i spożywczego.

Nad dalszym prawidłowym rozwojem życia gospodarczego Śląska zaczęła ciążyć ostatnio poważna zmora w postaci granic politycznych, Śląsk Opolski i Dolny leżał bowiem w ciasnym i długim klinie niemieckim, otoczonym barierami celnymi od strony swych naturalnych terenów wymiany, a otwartym tylko wąską gardzielą ku północo-zachodowi, właśnie w tę stronę, która cierpiała na nadmiar głównych produktów gospodarki śląskie). Naturalny obszar wpływów Wrocławia znajdował się w dwóch trzecich poza granicami. Ciężkie przesilenia w górnictwie, przemyśle i rolnictwie śląskim musiały być ratowane półśrodkami i sztucznym nakręcaniem koniunktury, ponieważ klin śląski był Niemcom potrzebny Jako baza wypadowa do podbo|u Polski i Czech.

Układ przyszłych granic musi zmiemić tę najważniejszą bolączkę. Cały Śląsk w granicach Polski, sąsiadujący nadto z zaprzyjaźnionymi Czechami, nie będzie się już dusił nadmiarem swych bogactw, będzie mógł nabrać szerokiego oddechu i stać się Jednym z filarów odrodzenia gospodarczego calej Polski.

2. ROLNICTWO

0 użytkowaniu i rozmieszczeniu upraw decydują warunki klimatyczne i glebowe. Jedne i drugie są na Śląsku, na ogół biorąc, korzystne dla rolnictwa, to też obszar ról zajmuje na Śląsku średnio 51 proc. ogólnej powierzchni, 11 proc. przypada na łąki i pastwiska, 29 proc. zajmuje las. Cyfrę dla poszczególnych części Śląska podaje następująca tabela:

łąki i	pastwiska	las	inne grunty i nieużytki
61	11	21	7
44	12	36	8
57	9	28	6
44	13	33	10)

Rej. wrocławska lignicka Śląsk Opolski (Woj. śląskie

Najwyższe odsetki gruntów ornych wykazują te powiały, które są położone w opisanej poprzednio strefie lessów. Rekord pod tym względem trzyma powiat głubczycki z 86 proc, grun-

tów ornych. Za typowo rolnicze można uważać wszystkie te powiaty, w których grunty orne przewyższają 70 proc. ogólne) powierzchni. Takimi są na Śląsku Opolskim oprócz głubczyc-kiego powiaty grodkowski i niski, na Śląsku Dolnym wrocławski, ząbkowicki, śrcdzki, Świdnicki, strzelióski, złotogórski i lignicki. Nalmniej zaś gruntów ornych posiadalą powiaty silnie zurbanizowane i uprzemysłowione, |ak bytomski oraz niektóre powiaty górskie i wybitnie lesiste, |ak jeleniogórski, lubliniecki, dobrodzieński, bolesławski, zielonogórski, opolski i żegański.

Najważniejszymi ziemiopłodami na Śląsku są: żyto, pszenica, owies, jęczmień, ziemniaki, buraki cukrowe i koniczyna. W ogólnej powierzchni uprawy zbóż, poszczególne gatunki za|mują następujące odsetki: pszenica 16,4 proc., żyto 34 proc., jęczmień 15,8 proc., owies 33,8 proc. Plony są na Siąsku znacznie wyższe niż Średnio w Polsce i wynosiły z hektara: pszenicy 18 q, żyta 13 q, jęczmienia 21 q, owsa 20 q, ziemniaków 123 q, buraków cukrowych 267 q, buraków pastewnych 375 q, O rozmieszczeniu uprawy danego ziemiopłodu decydują w pierwszym rzędzie Jego wymagania klimatyczne i glebowe, a w drugim — jego opłacalność w stosunku do innych ziemiopłodów.

Tak więc głównym obszarem uprawy pszenicy |est cały niegórski Śląsk lewobrzeżny od Raciborza po Bolesławiec, z wyjątkiem piasków między Opolem i Grodkowem, a na prawym brzegu Odry wzgórza Trzebnickie. Uprawa ta jest szczególnie skoncentrowana u krawędzi Sudetów od Nissy po Lignicę. Tuta| pszenica za|mu|e 16 proc. gruntów ornych i to jest właSnie ów odwieczny spichrz Śląska. Obszarami silnej uprawy owsa są całe Sudety łącznie z łużyckim przedpolem oraz Górny Śląsk wraz z Karpatami, na zachód po linię: Wodzisław-Strzelce-Woł-czyn. Wszędzie tu owies za|muje ponad 20 proc. gruntów ornych. Jęczmień uprawia się prawie na tych samych obszarach co pszenicę z tym, że sięga on wyżej wgłąb gór, jako mniej wymagający klimatycznie.

Obszarem intensywnej uprawy ziemniaków (ponad 18 proc. gruntów ornych) jest cały Śląsk prawobrzeżny z wyjątkiem wzgórz Trzebnickich i ich południowego przedpola, nadto półn,-zachodnia część Dolnego Śląska od linii Zgorzelice-Bolesławiec-Głogów na zachód. Te same obszary są re|onem najsilniejszej uprawy żyta, które jednak rozmieszczone jest bardziej równomiernie i trafia się w poważnych ilościach także na wszystkich Innych obszarach Śląska prócz wyższych partii gór.

Uprawa buraków cukrowych odgrywa poważniejszą rolę (ponad 7 proc. gruntów ornych) w na|urodza|nie|szej części spichrza pszenicznego, ograniczonej miastami Wrocław - Ziem-bice-Lignica oraz w lewobrzeżnej części powiatu raciborskiego. Wreszcie koniczyna jest charakterystyczną uprawą w górach i na całym przedpolu Sudetów, za|mu|ąc tu ponad 13 proc. gruntów ornych.

Olbrzymie skupienia ludności przemysłowel sprawla|ą, że produkcja rolna Śląska mimo urodzajności gleb nie pokrywa całkowitego jego zapotrzebowania, które musi być uzupełnione dowozem z zewnątrz. Jednakże istnie|e tu szereg powiatów, dysponujących nadwyżką zbóż ponad własne-potrzeby i te powiaty zaspakajają częściowo niedobory w pozostałych częściach Slaska. Powiatami temi są: wrocławski (wiejski), lignicki, niski, świdnicki, średnicki, trzebnicki, oleśnicki i głubczycki.

Z innych upraw zasługuje na wzmiankę warzywnictwo, najsilniej rozwinięte koło Raciborza, Ziembie, Wrocław ■» i Lignicy. Również sadownictwo odgrywa poważną rolę, posiadając na Sfąsku okrągło 15 milionów drzew owocowych. Przodują w tym kierunku zachodnie powiaty Dolnego Śląska, obszar wzgórz Trzebnickich i Pogórza Sudeckiego, Uprawa winnel łozy rozpowszechniona dawniej w okolicy Zielonej Góry, skurczyła się w ostatnich latach do skromnego obszaru 150 ha. Jest to w każdym razie najdalel na północ położony rejon uprawy winorośli na ziemi. Również uprawa lnu i konopi cofa się od dłuższego czasu, chociaż Śląsk dawał jeszcze przed wojną około jedną trzecią zbioru lnu w całej Rzeszy. Tytoń uprawia się szczególnie koło Oławy, Więzowa i Raciborza.

Łąki zajmują na Śląsku przeważnie mie|sce dawnych moczarów, a w górach — wykarczowanego lasu. Stąd też można |e spotykać najczęściej w wilgotnych dolinach i w górach. Odsetek formacli trawiastych w ogólnej powierzchni nie wykazuje w poszczególnych powiatach zbyt wielkich wahań: najbardziej łąkowy jest powiat kamiennogórski (19 proc.), dużo łąk mają też powiaty lubański (18 proc.), lignicki (17 proc.), górski (17 proc.)

1 milicki (15 proc.). Najn. niej ląk mają powiaty gleb lessowych: głubczycki 4 proc., strzeliński, jaworski i świdnicki po 7 proc. W ostatnich latach kryzysu rolniczego zamieniono w górach wiele pól uprawnych na łąki, które się lepiej opłacały, „łużąc gospodarce hodowlane|.

W r, 1931 było na Śląsku Opolskim zwierząt gospodarczych w tysiącach: koni 289, bydła rogatego 1 551, owiec 385, świń

2 149, kóz 269, drobiu 6 002. Hodowla owiec zmniefsza się silnie już oddawna w związku ze zmniejszeniem się pastwisk i przechodzeniem do wypasania bydła paszami treściwymi, zato stale rozwija się hodowla świń. Wo|na sprowadziła olbrzymi spadek liczby zwierząt hodowlanych, który będzie mógł być wyrównany dopiero w kilka lat po nastaniu warunków pokojowych.

3. GOSPODARKA LEŚNA

Lasy są wielkim bogactwem Śląska 1 za|mu|ą tu zt Bt_nic większy odsetek powierzchni niż średnio w Polsce, jak widzieliśmy w tabeli. Zgrubsza można wyróżnić na Śląsku 5 wielkich kompleksów leśnych. Są nimi: 1) lasy karpackie, 2) lasy sudeckie, 3) nizinne lasy Górnego Śląska na prawym brzegu Odry, 4) Bory Dolnośląskie i 5) lasy międzyrzecza Odry i Nisy Kładzkiej („Bory Niemodlińskie"). Z powiatów na|wyższy odsetek zalesienia (ponad 40 proc.) wykazują: na Górnym Śląsku — lubliniecki, tarnogórski, dobrodzieński, opolski i oleski; na Dolnym — czer-wonogrodzki (57 proc.l), żegiński, jeleniogórski, bolesławski, zielonogórski, zgorzelicki i wojerecki. Najmniej lasów ma|ą powiaty (nie licząc miejskich i zurbanizowanych): głubczycki 4 proc., wrocławski 6 proc., strzeliński 8 proc., grodkowski, niski i lignicie! po 9 proc.

Odmienny jest typ lasów górskich i nizinnych, W górach zajmuje las tereny zbyt wysoko leżące i przez to klimatycznie nieodpowiednie dla rolnictwa, oraz strome stoki. W lasach górskich przeważają drzewa szpilkowe, głównie świerk i |odła, w Karpatach jest ponadto duża domieszka buka, w Sudetach na podłożu piaszczystym nierzadka jest na mniejszych wysokościach także sosna.

Olbrzymia większość lasów nizinnych znajduje się na mało urodzajnych piaskach dyluwialnych i tu panuje sosna, niekiedy z domieszką brzozy. Osobne miejsce za|mu|ą lasy nadrzecznych wilgotnych łęgów nad Odrą i je) dopływami: w nich przeważają olsze i dęby.

Lasy śląskie mają bardzo duże znaczenie gospodarcze. Na obfitości drewna opierał się niegdyś rozwój zróżnicowanego przemysłu, w lasach rozwijały się pierwsze ośrodki metalurgii. Dziś las pokrywa również wysokie zapotrzebowanie miejscowego przemysłu i górnictwa, a nawet dzięki oględne| gospodarce może odstępować pewne nadwyżki nazewnątrz.

4. WŁASNOŚĆ ZIEMSKA I STRUKTURA ROLNA

Stosunki własności ziemskiej, panujące na SI. Opolskim i Dolnym różnią się znacznie na korzyść od panujących w Polsce przedwojennej, a zbliżają się do spotykanych w pozostałych zachodnich ziemiach polskich. Przytym Śląsk Dolny posiada zdrowszą strukturę własności, aniżeli Śląsk Opolski, który pod tym względem ustępu|e wyraźnie innym ziemiom zachodnim. O stosunku procentowym poszczególnych klas własności ziemskie! w ogólnej powierzchni gospodarstw poucza następująca tabelka:

Z ogólnej powierzchni gospodarstw zajmu|ą w procentach gospodarstwa o powierzchni

Rejencje	do 5 ha	5—20 ha	20—100 ha	ponad 100 ha
Opolska	12,1	32,0	11,1	44,8
Wrocławska	5,2	26,2	20,4	48,2
Lignicka	6,2	25,1	21,3	47,4
Polska	15,3	31,8	9,9	43,0

W porównaniu z Polską uderza w niej przede wszystkim znacznie mniejszy obszar, zajmowany na Śląsku przez gospodarstwa karłowate i drobne, oraz odpowiednio wyższy stosunek większych gospodarstw wie|skich (20 — 100 ha). W zakresie średnich gospodarstw wiejskich (5 — 20 ha) oraz wielkiej własności (ponad 100 ha) różnice są mniejsze: w pierwszym wypadku na niekorzyść, w drugim na korzyść Śląska.

Cyfry powyższej tabelki obejmują fednak całokształt własności ziemskiej, nietylko rolnej, ale również leśnej. Dla uzupełnienia podajemy więc jeszcze odsetek użytków rolnych w ogólnej powierzchni zajmowanej przez mniejszą i wielką własność.

Odsetek użytków rolnych w gospodarstwach:

Rejencje do	100 ha	ponad 100 ha
Opolska	93,2	33,8
Wrocławska	92,0	52,9
Lignicka	B3,6	32,7

Widać stąd, że mniejsza własność składa się z przytłaczającej większości z użytków rolnych, które tylko w re|enc|i lipnickiej nie dochodzą do 90 proc. ogólnej powierzchni mniejszel własności. Nic w tym dziwnego, ponieważ lasy śląskie należą prawie powszechnie do wielkiej własności prywatnej, paćstwo-wej lub komunalnej. Stanowią one w re|encji lignickiej i opolskiej okrągło dwie trzecie obszaru ogólnego wielkiej własności, a tylko w rejencji wrocławskiej nie dosięgają połowy jej obszaru. A więc wielkie majątki rolne odgrywają największą rolę właśnie w rejenc|i wrocławskiej. Należy jeszcze zaznaczyć, że poważną część wielkiej własności stanowią nieliczne olbrzymie latyfundia w posiadaniu arystokratycznych rodzin niemieckich. Do największych należą dobra: Racibórz (30200 ha, książę raciborski), Zgorzelice (32000 ha, lasy komunalne), Hermsdorf (27000 ha, hr. Schaffgotsch), Muskau (26700 ha. Arnim), Klitsch-dorf (23700 ha, Solms), Żegań (23000 ha, ks. Boson de Valencay), Żmigród (15900 ha, Hatzfeldt), Fiirstenstein (11750 ha, Hochberg), Oleśnica, Henryków, Głogówek itd.

Te lałyfundia są przyczyną, że ogólna liczba wielkich majątków wynosi na SI. Opolskim tylko 568 (przy obszarze 396662 ha), na Śląsku Dolnym — 2614 (obszar 1.143.216 ha).

5. GÓRNICTWO

Silnie rozwinięte górnictwo śląskie ma swoją podstawę w skomplikowaniu budowy geologiczne!, którą opisaliśmy w pierwszym rozdziale. Największe znaczenie gospodarcze z pośród płodów kopalnych Śląska ma węgiel kamienny. Wydobycie jego grupuje się w dwu zagłębiach: górnośląskim i waldenburskim. W zagłębiu górnośląskim jest czynnych około 100 kopalni (z tego 53 na terenie woj. śląskiego, 16 na Śląsku Opolskim), zatrudniających blisko 100 000 robotników. Wydobycie rocz.ie całego tego zagłębia przekraczało w wielu latach 50 milionów ton. Całe zagłębie górnośląskie leży na terenie etnicznie polskim, z wyjątkiem kilkunastu kopaló koło Morawskiej Ostrawy, znajdujących się na terenie narodowym czeskim.

Zagłębie waldenburskie leży u podnóża środkowej części Sudetów i posiada niezbyt duże zapasy węgla (ok. 600 milj. ton), eksploatowane głównie na potrzeby najbliższych zakładów przemysłowych. Nieco ęgla waldenburskiego znajduje dalszy zbyt koleją do portu na Odrze w Małor-ynie (Maltsch), a stąd dalej drogą wodną. Zagłębie waldenburskie odznacza się dużą roz-maituścią gatunków węgla, ale również trudnymi warunkami wydobywania (silne zdyzlokowanie warstw). Czynnych jest ogółem 13 kopaló, zatrudniających przeszło 10 000 robotników; produkcja roczna wynosiła ok. 4 mil), ton.

Węgiel brunatny jest wydobywany na Dolnym Śląsku począwszy od Bolesławca na zachód i w okolicy Zielonej Góry. Główne skupienie kopalń znajdu|e się na Łużycach w powiecie wojereckim. Węgiel ten służy do opalania wielu elektowni, do fabrykacji brykietów i benzyny syntetycznej.

Rudy żelazne, eksploatowane niegdyś t,a Śląsku na szeroką skalę w Sudetach, u podnóża Karpat i na wyżynie górnośląskiej, zostały w znacznej części wyczerpane i dziś śląskie hutnictwo żelazne pracu|e głównie na rudach importowanych z innych krajów. Drobne ilości doskoaałej rudy — magnetytu — wydobywa się jeszcze u podnóża Karkonoszy w Kryżatce (ScLmiede-berg). Wielkie znaczenie posiadają zato w chwili obecnej ślą-bkie złoża rud cynku i ołowiu, grupujące się w okolicy Bytomia. Dzięki nim Śląsk był w połowic XIX w. pierwszym producentem cynku na świecie, a jeszcze przed wojną dawał 6 procent produkcji cynku, 0,5 proc. ołowiu, a jako produkty uboczne zyskiwano również kadm i srebro. Górnictwo cynkowo-ołowiane zatrudniało 3 — 4 tysięcy robotników.

Drobne ilości różnych innych rud metali i minerałów występują w Sudetach, ale nie mają większego znaczenia gospo-

darczego i są wydobywane w bardzo ograniczonej mierze. Na wzmiankę zasługuje tu nikiel (Ząbkowice) rudy arsenu, z których otrzymuje się jako produt uboczny drobne ilości (ok. 75 kg rocznie) złota (Równe — Reichensten), azbest (Grochów), baryt (Gottesberg), magnezyt (Sobótka).

Duże bogactwo stanowią również olbrzymie zapasy doskonałych kamieni budowlanych, jak granit, porfir, bazalt, melafir, doskonałe piaskowce i piękne marmury. Grupują się one w Sudetach i na ich Pogórzu, stanowiąc główne źródło materiału do budowy dróg, budowli wodnych i architektury monumentalnej, nietylko dla Śląska, ale i dla sąsiednich krain. Także nie brak wapieni, stanowiących podstawę silnie rozwiniętego przemysłu wapiennego i cementowego (szczególnie w okolicy Opola). Wreszcie z materiałów dyluwialnych obfite złoża dobrych glin dają materiał dla ceglarstwa i ceramiki, a piaski służą przemysłowi szklanemu, budowlanemu i są używane do zamułki wyeksploatowanych kopalń.

6. PRZEMYSŁ

Przemysł |est tak ważnym działem gospodarki Śląska że należyte zaznajomienie się z nim wymaga bazdzo obszernego opisu. Ponieważ w niniejszym szkicu na taki opis brak miejsca, a produkcja przemysłowa bardzo szybko się zmienia, poprzestaniemy na rzuceniu najbardziej podstawowych wiadomości z tego zakresu, bez bliższych danych cyfrowych, szczególnie dotyczących produkcji. Zainteresowani blizel tym problemem musieliby nawet w razie podania pewnej ilości cyfr sięgnąć do innych, specjalnych źródeł, zawierających dane z różnych okresów, albowiem dowolny przekrój roczny może tutaj doprowadzić tylko do mylnych wniosków.

Produkty rolne Śląska są na mie|scu przerabiane przez liczne zakłady przemysłu rolnego, jak wielkie młyny, cukrownie, gorzelnie i browary. Grupują się one po większej części na lewym brzegu Odry. Z innych zakładów przemysłu spożywczego istnieją na Śląsku krochmalnie, słodownie, drożdżownie, fabryki kazeiny, fabryki konserw, przetworów jarzynowych, czekolady it.d, W Zielonej Górze fabrykuje się wino masujące i koniak z okolicznych winnic; Oława, Kładzlco, Opole i Racibórz posiadają fabryki tytoniowe.

Obfitość lasów górskich i nizinnych jest podstawą silnie rozwiniętego przemysłu drzewnego i papierniczego. Obok bardzo licznych tartaków są tu więc fabryki wyrobow drzewnych, mebli, papiernie i fabryki celulozy. Przemyśl ten zatrudnia ok. 50 000 robotników, głównie na Śląsku Dolnym,

Jedna z czołowych branż na Śląsku jest przemysł włókienniczy, obejmujący głównie przeróbkę wełny, bawełny i lnu. Ośrodkami przemysłu wełnianego jest północno-zachodnia część

Śląska Dolnego (Żegań, Zielona Góra, Złota Góra, Lignica). Przemysł bawełniany zgrupował się głównie w Sudetach i na całym ich przedpolu. Na | ważniejszymi ośrodkami są Rychhach i Bielawa (Langenbiełau). Przemysł lniany odgrywa większą rolę na lewym brzegu Odry na Górnym Śląsku, nie brak go jednak także i w Sudetach. Liczne są również fabryki gotowych wyrobów włókienniczych, |ak ubrania, bielizna, kapelusze, rękawiczki, dywany, żagle, trykotaże i t. p, Jelenia Góra posiada wielkie fabryki wełny drzewnej i sztucznego jedwabiu. Liczba robotników zatrudnionych w tych branżach przekracza 60 000, w olbrzymiej większości na Śląsku Dolnym.

Najważniejszym ze wszystkich gałęzi przemysłu na Śląsku |est wszakże przemysł metalowy, oparty o obfite zasoby węgla, a częściowo także rud metali i stawiający Śląsk w rzędzie największych ośrodków metalurgicznych w Europie. Zagłębie węglowe górnośląskie |est równocześnie najważniejszym ośrodkiem hutnictwa żelaza, cynku i ołowiu. Huty żelaza grupują się głównie w okolicy Bytomia i Katowic oraz u podnóża Karpat (Trzyniec) i zatrudniały 40-50 000 robotników. Huty cynku i ołowiu mieszczą się w pobliżu Katowic (4-5 000 robotników). W Łabędach koło Gliwic jest również huta niklu. Przemysł przetwórczy jest bardzie| równomiernie rozrzucony po całym Śląsku i zatrudnia ok. 70 000 robotników. Najważniejszymi jego ośrodkami są obok miast zagłębia górnośląskiego — Wrocław (wielkie fabryki maszyn i sprzętu wojennego), Zgorzclice, Jawor, Cieplice, Głogów, Waldenburg i Opole.

W przemyśle mineralnym — obok wspomnianych już ka-mieniołów, wapienników i cementowni — poważne znaczenie ma fabrykacja porcelany (Waldenburg, Krzyżatka), pracująca na surowcu sprowadzanym spoza Śląska, nadto szereg fabryk wyrobów ccramicynych z najważniejszym ośrodkiem w Bolesławcu oraz silnie rozwinięty przemysł szklany, produkujący obok szkła zwyczajnego i technicznego także szkło optyczne i artystyczne wyroby szklane. Główną siedzibą precyzyjnego szklarstwa są górskie wioski w Sudetach w okolicy Jeleniej Góry i Kładzka. Przemysł mineralny zatrudnia ok. 55 000 robotników.

Przemysł chemiczny posiada również najważniejszy ośrodek w zngłębiu górnośląskim, gdzie został silnie rozbudowany v latach przynależności do Polski. Obejmuje on głównie fabrykację kwasów, materiałów wybuchowych, nawozów sztucznych i związków azotowych, produktów węglopochodnych, materiałów elektrotechnicznych, farmaceutycznych it.d. Poza zagłębiem poważniejszymi ośrodkami przemysłu chemicznego są Wrocław, Zgorzelice, Oława i Racibórz.

Innych gałęzi przemysłu nie będziemy jut wyszczególniać, należy tylko zaznaczyć, iż szczególnie przemysł poligraficzny odznacza się tu olbrzymim potencjałem, dosięgającym na samym

Dolnym Śląsku 50 proc. tego przemysłu w całe) przedwojenne)

Polsce.

Jedną z podstaw uprzemysłowienia |est gospodarka energetyczna, która jest na Śląsku silnie rozwinięta. Do wytwarzania energii służy w pierwszym rzędzie węgiel kamienny, prócz tego również węgiel brunatny i siła wody. Największe elektrownie zagłębia górnośląskiego (Łaziska Górne, Chorzów, Bobrek) i miast nadodrzaóskich opierają się na węglu kamiennym. Elektrownie opalane węglem brunatnym znajdu|ą się w zachodniel części Dolnego Śląska. Siłownie wodne grupują się u podnóża Sudetów, gdzie istnieje szereg zapór dolinnych, wybudowanych głównie w tym celu (wspomniane w rozdziale o hydrografii „rzeki energetyczne").

7. KOMUNIKACJA

O tempie pracy gospodarczej decydują w szerokim stopniu możliwości komunikacyjne. Wspomnieliśmy już przy omawianiu położenia Śląska w Europie, że naturalne warunki komunikacyjne są dla Śląska, |ako typowej krainy przejściowej, wybitnie korzystne. Z wyjątkiem morza, z którym się bezpośrednio nie styka, posiada bowiem Śląsk wszystkie typy dróg.

Główną drogą wodną Śląska jest Odra, nader ważny organ życia gospodarczego, pośrednicząca w dowozie potrzebnych surowców i w rozprowadzaniu wytworów pracy śląskiej. Żegluga na Odrze rozpoczęła się w drugiej połowie XVII w., napotykała jednak na trudności z powodu dzikiego stanó rzeki, a jeszcze bardziej z powodu licznych jazów, odprowadzających wodę do młynówek. Jeszcze w r. 1844 było między Koźlem a Białobrze-ziem (Beuthen a.O.) czternaście |azów. Ostatni laz w Białobrze-ziu usunięto w roku 1856 i w tymże roku przybył pierwszy statek parowy ze Szczecina do Wrocławia. W latach 1868-95 wykonano na Odrze główne prace regulacyjne i kanalizacyjne, wybudowano wielki port w Koźlu (1896), kanał Iateralny we Wrocławiu (1897), następnie porty we Wrocławiu, Opolu i Ma-łoszynie. Dziś stanowi Odra aż do Koźla drogę wodną dla statków do 780 ton. Od Koźla do Gliwic, w środek zagłębia górnośląskiego, prowadzi niedawno ukończony kanał dla statków v do 700 ton. Przedłużenie tego kanału na wschód od Przemszy i górnej Wisły |est łatwe i mogłoby stworzyć drugi ważny szlak zbytu wytworów górnictwa i przemysłu Śląska. Użeglownienie Odry w górę od Koźla i połączenie jej kanałem z Dunajem przez Morawę będzie wymagać wprawdzie znacznie większego nakładu, ale nie przedstawia również speclalnych trudności technicznych. Gdyby i to połączenie powstało, Śląsk znajdzie się na węźle dróg wodnych pierwszorzędnego znaczenia,

W zakresie komunikacji lądowel Śląsk dysponuje gęstą siecią dróg o nawierzchni ulepszonej, docierających do każdego

większego osiedla. Jest ich ogółem ok. 18 000 km. Na drogach tych obok prywatnego ruchu o trakcji konnej i motorowej istniała rozległa sieć komunikacji autobusowej ogólnej długości 4500 km. Niezależnie od tych dróg przebiegają przez Śląsk dwie autostrady przeznaczone wyłącznie dla ruchu motorowego. Jedna biegnie z Bytomia przez Opole, Wrocław i Lignicę do Berlina, opuszczając teren Śląska na zachód od Żegania, druga (nie ukończona) odgałęzia się od poprzednie! w okolicy Bolesławca, prowadząc przez Zgorzelice i Budziszyn do Drezna.

Okres kolei żelaznych rozpoczął się na Śląsku równe 100 lat temu, w r. 1842, kiedy powstała pierwsza linia z Wrocławia do Oławy. W rok później przedłużono |ą do Opola, a w ciągu następnych dwu lat do Katowic. Rok 1846 przyniósł |uż bezpośrednie połączenie Śląska z Berlinem, a rok 1847 z Krakowem, przez który szła wówczas przeszło połowa obrotów handlowych Śląska. Sieć kolejowa rozszerzała się później szybko, tak że w r. 1875 obejmowała fuż 2600 km, a obecnie liczy ok, 5700 km. W tym jest 300 km linii zelektryfikowanych, do których należy magistrala Wrocław-Waldenburg - Jelenia Góra - Zgorzelice oraz odgałęzienia z Jeleniej Góry do letnisk w Karkonoszach i do Kamienogóry.

W ruchu osobowym najważniejszymi liniami kole|owymi Śląska są: 1) Mysłowice-Bytom-Kędzierzyn-Opole-Brzeg-Wroc-ław-Kohlfurt-Zory; 2) Katowice-Dziedzice-Bogumin; 3) Opole-Ra-cibórz-Bogumin-Jabłonków; 4) Rawicz-Wrocław-Lignica-Żegań. Po zmianie przebiegu granić, zmieni się także znacznie rola poszczególnych linii kolejowych i dróg.

Duże usługi komunikacyjne na obszarach silnie umiastowio-nych oddaje sieć tramwajowa. Na Śląsku można odróżnić dwa typy sieci tramwajowych: miejskie, ułatwujące ruch między poszczególnymi dzielnicami jednego miasta, oraz okręgowe, łączące między sobą szereg osiedli miejskiego typu w większych ośrodkach zurbanizowanych. Sieć tramwajową pierwszego typu posiadają miasta Wrocław, Lignica, Zgorzelice i Bielsko. Z pośród sieci okręgowych największa (ok. 150 km długości) łączy ze sobą wszystkie miasta w centrum zagłębia górnośląskiego od Gliwic poprzez Bytom, Chorzów i Katowice do Mysłowic i Dąbrowy Górniczej. Druga skolei wiąże miasta zagłębia karwińsko-ostraw-skiego od Frysztatu przez Karwinę do Bogumina i Morawskiej Ostrawy. Polska część te| sieci miała w r. 1939 długość 42 km. Nadto tramwa|owe sieci okręgowe posiada Jelenia Góra z okolicą oraz zagłębie węglowe waldenburskie (po 4 linie).

B. PRZEGLĄD KRAIN

Jak już podkreślano w rozdziale o rozwo|u kra|obrazu, Śląsk dzieli się na szereg krain geograficznych, odmiennych ukszta'towaciem powierzchni, wyglądem osiedli, trybem życia mieszkańców i charakterem gospodarki.

W przeglądzie krain wyróżniamy dziewięć głównych, odrębnych krain geograficznych. Obszar ich |est różny, to też prawie wszystkie, a szczególnie największe z nicłr, wykazują w swoim obrębie dalsze zróżnicowanie na krainy drugorzędne. Najważniejsze z tych różnic staramy się również zaznaczyć w opisie.

I. Górnośląskie zagłębie węglowe.

Z ogólnego obszaru górnośląskiego zagłębia węglowego (5400 kmkw) tylko nieco więcej niż |edna dziesiąta leży na terenie Śląska Opolskiego (570 kmkw). Mały ten, ale niesłychanie ważny gospodarczo obszar zajmuje klin, wciśnięty w wojew. śląskie. Lekko falisty teren opada od wzgórz Bytomskich i Tar-nogórskich łagodnie ku zachodowi w dolinę Kłodnicy. Pokłady węgla stanowią tu ok. 15 proc. ogólnych złóż zagłębia górnośląskiego, odznaczają się znaczną grubością i leżą blisko powierzchni ziemi, to też tu najdawniej, bo już w 2. połowie XVIII w. rozpoczęła się ich eksploatacja. Część pokładów daje dobry węgiel koksujący. Dolomity triasowe, budujące wzgórza Bytomsko-Tarnogórskie, dostarczają rud cynku i ołowiu, których produkcja na tym terenie stanowi połowę całej produkcli górnośląskie!.

Te naturalne podstawy umożliwiły powstanie wielkiego ośrodka górniczo-przemysłowego, stanowiącego zresztą całość gospodarczą jaknajściślej zespoloną z resztą zagłębia, która należała do Polski. Górnictwo węglowe w omawianej części zagłębia posiada 16 kopalń Są to wszystko kopalnie duże: średnia roczna produkcja w ostatnich latach przekroczyła u najmniejszej z nich pół miliona ton, u największej — 2 milj. ton. Ogółem kopalnie te dawały rocznie ponad 20 milj. ton węgla, a więc blisko dwie trzecie produkcji wojew. śląskiego. Obok kopalń znajdują się tu 4 duże koksownie i 3 brykietownie. Kopalnie rud cycku i ołowiu w liczbie 6 grupują się w najbliższym otoczeniu Bytomia. Rudy te były przerabiane w hHtach polskich, lub też w głębi Niemiec, ponieważ na terenie Śląska Opolskiego niema ani jed-ce) huty cynku i ołowiu. Hutnictwo żelazne rozwinęło się silnie w oparciu o mielscowy węgiel, koks i rudy, jednak po wyczerpaniu się rud żelaza, których obecnie wcale się tu nie wydobywa, nastały dla niego trudniejsze warunki, co pociągnęło za sobą ograniczenie produkcji. Obecnie są czynne 3 wielkie huty żelaza i szereg zakładów przetwórczych. Górnictwo i przemysł metalurgiczny ułatwiły także rozwój wielu innych gałęzi przemysłu.

Zagłębie węglowe nie posiada obecnie wcale osiedli o charakterze czysto rolniczym. Obok dawno istniejących miast, rozrosło się tu wiele wsi, które bądź to połączyły się razem, tworząc nowe miasta, bądź też utrzymały samodzielność w charakterze dużych przemysłowych osad. Inne pozostały skromne rozmiarami, ale zatrudniają również większość mieszkańców w górnictwie i przemyśle,

Najstarszym z miast zagłębia |est Bytom (101 084 mieszk.), istniejący już w XII w. w którego planie widać jeszcze średniowieczne centrum, otoczone kolistymi ulicami na miejscu dawnych murów miejskich, Bytom jest przede wszystkim miastem górniczym. Posiada 3 kopalnie węgla (Heinitz, St. Dombrowa i Kar-sten-Centrum) oraz kopalnie rud cynku i ołowiu (z nich kop. Nowy Biały Szarlel dostarcza lwią część rud całego zagłęhia). Nadto jest siedzibą urzędów górniczych, posiada akademię nauczycielską, wyższą szkołę techniczną, instytut hygieny, instytut psychotechniczny, zakład ratownictwa kopalnianego i mjizeum kratowe z dość obfitymi zbiorami. Wsch, część miasta — dawniej samodzielna osada Rozbark, słynie z dobrze zachowanych strojów ludowych.

Największym osiedlem zagłębia |est Zabrze (126 220), powstałe z połączenia kilku gmin i podniesione w r. 1922 do rzędu miast. Jako takie, wykazu|e ono wszystkie cechy nowego, nie pięknego miasta przemysłowego. Opiera się o 6 wielkich kopalń węgla (Kónigin Luise Ost i West, Hedwigswunsch, Ludwigs-glueck, Concordia i Delbriick). dwie huty żelaza (Reden i Don-nersmarck), koksownie i brykietownię. Istnieje tu nadto huta szkła, fabryka drutu i lin, tartaki, młyny, browar i cegielnie. Z urządzeń miejskich wyróżnia się okazały stadion.

Trzecim wielkim miastem zagłębia są Gliwice (117 240). Podobnie, jak Bytom, miasto stare, założone w XIII w., zachowało jeszcze wyraźnie| owalne średniowieczne śródmieście. Żywy rozwój zaczął się pod koniec XVIII w, gdy obok miasta powstały pierwsze kopalnie węgla, a wkrótce potem hut^ żelaza, Gliwice są ważnym wylotem komunikacyjnym całego zagłębia ku zachodowi. Wyrazem tego jest olbrzymi dworzec i warsztaty kolejowe oraz końcowy punkt kanału A, Hitlera, dającego zagłębiu tanią drogę wodną do żeglownej Odry, a przez nią na szeroki świat. Gliwice posiadają rozgłośnię radiową, lotnisko komunikacyjne, muzeum sztuki i przemysłu artystycznego, muzeum przyrodnicze, szkołę maszynowo-hutniczą, okazałe szpitale. Z przemysłu — 2 kopalnie węgla (Oehringen i Gleiwitzer Gr.), koksownię, walcownie żelaza, młyny, tartaki i browary.

Z innych osiedli zagłębia wymienimy te, które posiadają większe zakłady przemysłowe: Szombierki (7 437) pod Bytomiem z kopalnią węgla Hohenzollern, Bobrek (22 095) z największą kopalnią węgla (Grafin Johanna) elektrownią, zaopatrującą Bytom, Zabrze i Gliwice wraz z hutą żelaza (Julienhutte) o 7 wielkich piecach. Mikulczyce (20 260) mają 2 kopalnie węgla: Castellengo i Abwehr, Miechowice (16 919) — kopalnię Preussen. Rokitnica (7*844) posiada stację hydrobiologiczną, sanatorium i dom inwalidów górniczych. Łabędy (8 190) nad kanałem mają hutę niklu i zakłady przetwórcze (Herminenhutte). Zachodni skra| zagłębia, pozbawiony juz większych zakładów przemysłowych, znaczą małe miasteczka: Pyskowice (7 733) z cegielniami,'młynami i dużym dworcem towarowym u wylotu z zagłębia oraz Sośnicowice (2 146), cicha mieścina z zamkiem księcia Raciborskiego. Między Łabędami i Pyskowicami zbudowano w ostatnich latach zbiornik retencyjny, złożony z 3 basenów, zasilający wodą kanał A. Hitlera. W sąsiedztwie znajdują się również wielkie piaskownic, dostarczające materiału do zamulania kopalń. Dolomity triasowe, dostarczające rud, są również ważnym poziomem wodonośnym. To też w ich warstwach założono we wsi Zawada (na wsch. od Pyskowic) duży wodociąg, zaopatrujący całą zachodnią część zagłębia.

II. Grzbiet wapienia muszlowego

(CHEŁM)

Z zagłębiem węglowym sąsiaduje od północy łagodne, ale wyraźne wyniesienie terenu, zbudowane z wapienia muszlowego, a ciągnące się od Tarnowskich Gór na zach. aż po Odrę w sąsiedztwie Gogolina. Część wsch. ma formy łagodniejsze, różnice wzniesień nieduże. Na zachodzie obok wapienia muszlowego występuje kreda oraz wylewy bazaltu. Tu też formy stają się żywsze, osiąga|ąc charakter niemal podgórski w sąsiedztwie kulminacji Góry św. Anny (400 m), symbolu krajobrazowego Śląska Opolskiego. Grzbiet Chełmu wyróżnia się w stosunku do sąsiedztwa żyźuiejszymi glebami, to też przeważają tu pola uprawne, ogrody i sady. Wapień i- kreda umożliwiły silny rozwój przemysłu wapienniczo-cementowego, bazalt zaś jest dobywany jako kamień budowlany. Gęste zaludnienie (160 na km kw) grupuje się w zwartych wsiach średnie| wielkości o charakterze ulicówek, owalnie, a niekiedy wsi wielodrożnych. Liczne dwory i folwarki są położone zwykle oddzielnie, zdała od wsi. Lasów i łąk |est bardzo niewiele. Główną linią kolejową krainy jest magistrala Pyskowice-Strzelce-Opole, ważna przede wszystkim dla ruchu towarowego.

Głównym miastem są powiatowe Strzelce (11 523), z wapiennikami, cementowniami, młynami i tartakami. Pozostałe miasta są maleńkie: Leśnica (3 323) słynąca z sadownictwa na południowych zboczach grzbietu. Ujazd (2 196) z zamkiem i odpustowym kościołem. Toszek (3 831) na obniżeniu gizbietu posiada wapienniki, tartaki, browar i okazałą ruinę zamku z XII w., przebudowanego w w. XVII.

Z osiadli miejskich trzeba wspomnieć św. Annę, wieś na kulminacji grzbietu, z słynnym na cały Śląsk klasztorem Franciszkanów i odpustowym kościołem z XVIII w. Jest on równiaż pamiętny bohaterską obroną powstańców śl«skich podczas trzeciego powstania śląskiego w ma|u 1921 r. Na zach. stoku Góry św. Anny w Ligocie Dolne| znajduje się szkoła szybowcowa. W Imielnicy (6 km od Strzelc) znajduje się piękna gotycka bazylika, niegdyś własność klasztoru Cystersów, założonego w 1299 r. U podnóża grzbietu od strony doliny Odry leży m. in. Gogolin (5 075), wieś z licznemi wapiennikami oraz Zdzieszowice (5 150) z dużą koksownią.

III. Zielony Górny Śląsk

Nazwą tą obejmujemy wszystkie pozostałe części Śląska Opolskiego, położone na prawym brzegu Odry, a na lev^ym brzegu również częśl północną, zamkniętą widłami Odry i Nisy Kładzkic|. Cały ten obszar posiada wspólne cechy słabo urozmaiconego, prawie płaskiego terenu, lichych, przeważcie piaszczystych gleb (niekiedy z domieszką gliny), duże| lesistości (średnio 39 proc.) i stosunkowo słabego zaludnienia (60 — 70 ca km kw). Lepszemi, ciężkie rui glebami i znaczną gęstością zaludnienia odznacza się tylko “arna dolina Odry, która jako strefa, koncentrująca ruch ze wszystkich przyległych krain, ma ponadto specjalne walory gospodarczo-komunikacyjce. Tak rozległa kraina, obe|mu|ąca przeszło 6000 km kw obszaru, musi oczywiście wykazywać w swoim obrębie pewne dalsze zróżnicowanie, to też omówimy ją w trzech partiach. Opisany grzbiet Chełmu dzieli bowiem prawobrzeżną część ca dwa nierówne odcinki: mały ca południu między Odrą i Kłodnicą, oraz wielki ca północy, obejmujący dorzecza Małopanwi i Stobrawy. Trzecią część stanowi lewy brzeg Odry, czyli t.zw. Bory Niemodlińskie.

1. Międzyrzecze Odry i Kłodnicy. Jest to kraina pozbawiona większych osiedli, wybitnie lesista. Piaszczyste grunty poświęcone są pozatem uprawie owsa, ziemniaków i żyta. Prócz kilku młynów istnieje tu tylko przemysł drzewny. Wymienić

należy Rudy (2 294) wieś wśród lasów z bogatym zamkiem księcia Raciborskiego, przerobionym z dawnego klasztoru Cystersów, Raciborską Kuźnię (3 527), ośrodek przemysłu drzewnego, oraz Kędzierzyn (6 303), kole|arskie osiedle z wielką stacją węzłową. U ujścia kanału Kłodnickiego do Odry leży wieś Kłodnica (5 023), obsługująca olbrzymi rzeczny port towarowy kozielski.

2» Śląsk lesisty w dorzeczu Małopanwi i Stobrawy. Na północ od grzbietu Chełmu rozlega szerokie obniżenie, ciągnące się z pd-wsch. ku pn-zach. wykorzystane przez rzekę Małopanew i |e| dopływy. Piaszczysty, nieurodzajny grunt nie sprzyja tu rolnictwu, to też las pozostał panującą formą pokrycia terenu. Rudy darniowe, siła wody i obfitość drzewa dawały podstawy rozwoju prymitywnej metalurgii żelaznej, którel ślady zachowały się wzdłuż całej doliny Małopanwi. Dziś przemysł żelazny utrzymał się tylko w dwu małych ośrodkach, poza-tem jest to kraina starych drewnianych kościółków i cichych wiosek, żylących z lasu, przemysłu drzewnego i skromnego rolnictwa.

Jedynym miasteczkiem jest w tej części Dobrodzień (4 252), ośrodek młynarstwa i przemysłu drzewnego. Z wsi wymienimy Tworóg (2 530) z tartakami, Zawadzkie (4 500) z walcownią żelaza, Ozimek (4 000) ze stalownią i Czarnowąsy (3 585) z po-klasztornym kościołem. Dużo uroku dodało dolinie Małopanwi stworzenie zbiornika retencyjnego pod Turawą, który stanowi piękne jezioro pojemności 90 mil. m. sześć., otoczone lasem. Rozwija się na nim bujnie sport wodny.

Ten sam typ krajobrazu, co w dorzeczu Małopanwii, ciągnie się dalej ku północy w tereny leżące nad Budkowiczanką i na lewym brzegu Stobrawy, podczas gdy jej prawy brzeg oraz najdalsza północ Śląska Opolskiego, opadająca już ku Prośnie, nieco się różni. Grunty sta|ą się bardziej gliniaste i trochę żyź-niejsze, w związku z czem lasy ustępują nieco miejsca na korzyść ról, I tu jednak głównemi ziemiopłodami pozostałe żyto, ziemniaki i owies. Przemysł ogranicza się do branży spożywczej i drzewnej. Osadnictwo przeważa zwarte, wsie mają charakter ulicówek, widlic lub łańcuchówek, gęstość zaludnienia nieco wzrasta (pow, kluczborski — 92 na km kw).

Największym miastem tego rejonu jest Kluczborek (11 717), założony w XIII wieku, należał długo do księstwa brzeskiego. Obecnie jest węzłem kolejowym, posiada młyny, tartaki, browar i fabrykę skór. Drugie miasto powiatowe — Olesno (7 263) ma przemysł drzewny i słynie kościół św. Anny, najpiękniejszym z wszystkich drewnianych kościółków śląskich. Lokalnymi targowiskami produktów rolnych są Gorzów (3 059) i Wołczyn (3 774) z drożdżownią, położony w żyźniejsze| okolicy. Byczyna (3 015), leżąca na samej północy, zachowała dobrze charakter średniowieczny, Prawie w całości utrzymane mury miejskie, kilka bram

i wieżyce kościołów składają się na piękny obraz dawnego miasteczka. Wśród lasów lewego pobrzeża Stobrawy zasługuje na wzmiankę Pokój (2 810), osiedle założone w roku 1749 jako rezydencja ca wzór stolicy Badecii-Karlsruhe. Od zamku, położonego w centrum rozbiega się promienisto 8 ulic. Dziś jest Pokój przy|emnym letniskiem i uzdrowiskiem. W okolicy istnieją liczne stawy z hodowlą- karpi.

Osobne mie|sce w tym zespole krain zajmuje stolir^Śląska Opolskiego, pjłużona nad Odrą w miejscu dogodnej przeprawy, gdzie rzeka dzieli się ca 2 ramiona. Istniało tu już pokaźne prasłowiańskie osiedle obronne, odkupane ca ostrowie rzecznym przy procach nad przebudową zamku przed kilku laty. Już w X wieku istniała w Opolu kasztelania, a w roku 1273 stało się miasto stolicą księstwa. Żywszy rozwój nowoczesnego miasta rozpoczął się w XIX wieku, gdy Opole stało się siedzibą retencji, a później dyrekcji kolei i poczt. Obecnie |est węzłem kolejowym pierwszorzędnego znaczenia, ma duży port ca Odrze i liczy 52 992 mieszk. Przemysł obejmuje fabrykację wapna, cementu, maszyn rolniczych, odlewnie, młyny i wyroby tytoniowe. Miasto posiada godne uwagi muzeum, gotycki ratusz i dawny zamek Piastów, przerobiony 1930 - 34 ca gmach rejencji w ciężkim stylu.

3. Bory Niemodlińskie. Na zachód od Opola ciągnie .się aż pj Nisę Kładzką krajobraz zupełnie podobny do spotkanego nad Małopacwią i Stobrawą. Piaszczyste grunty pokrywa przeważcie las sosnowy, wśród niego pola żytnie, rirm-• niaczace i jeszcze liczniejsze stawy rybne. Różnica polega ca występowaniu miejscami skał bazaltowych, eksploatjwanych w łomach. Głównymi produktami rolnictwa są ziemniaki i żyto, uprawia się także trochę lnu. Ośrodkiem krainy jest miasteczko Niemodlin (2 758) z średniowiecznym zamkiem oraz przemysłem drzewnym i ceramicznym. Sąsiednie Tylowice (1 793) posiadają małą fabrykę porcelany. Dale| na wschód leży Pruszków (2 512) z szkołą ogrodniczą i mleczarską. Krapkowice u spływu Odry z Osłobłogą (5 561) posiadają wapienniki, fabrykę papieru i porcelany.

IV. Górnośląska Kraina lessu

Pozostała część Śląska Opólskiego, leżąca na lewym brzegu Odry różni się pod wielu względami od wymienionych dotąd krain. Na obszarze okrągło 3.000 kmkw ściele się tu bardzo bogata kraina rolnicza, jeden z spichrzów Śląska. Na starszym pedłożu skał sudeckich jest tu nasypana gruba v.^Tarstwa lessu, warunkująca żyzność ziemi. To też teren był oddawca prawie bezleśny i gęsto zamieszkały. Dziś mamy tu tylko 8 proc. lasów

(mieszanych), 6 proc. zajmują łąki i pastwiska, reszta to prawie wyłącznie grunty orne. Gęstość zaludnienia zbliża się do średniej Śląska, wynosząc 120 ca kmkw. Wsie są przeważcie duże, skupione obok prastarych wielodrożnie i ulicówek, znaczną rolę odgrywają kolonizacyjne łańcuchówki. Jest to kraina przeważających gospodarstw chłopskich, wielka własność istnieje, ale w mniejszym rozmiarze niż gdzieindziej ca Śląsku Opolskim. Pszenica, lęczmień, a w niżej leżących terenach buraki cukrowe są najważniejszymi produktami uprawy. Okolice Raciborza i Nisy słyną pozatem z warzywnictwa. Obok przemysłu rolniczo-spożywczego, który stoi na pierwszym miejscu, teren ten, jak całe podnóże Sudetów, był zdawca domeną rozwoju przemysłu tekstylnego, który mimo że od dłuższego czasu traci na znaczeniu, utrzymał się w paru ośrodkach do dziś.

Największym miastem krainy jest Racibórz (50 004), położony nad Odią w miejscu, gdzie łączą się orogi, prowadzące na Śląsk z południa przez Bramę Morawską i Przełęcz Jabłonkowską. Istniał tu gród obronny |uż w XI wieku, a miasto założone z początkiem w. XIII stało się w r. 1282 stolicą księstwa piastowskiego. Dziś jest Racibórz ważnym ośrodkiem przemysłowym, kulturalnym i węzłem komunikacyjnym. Przemysł obejmule fabryki maszyn, elektrod węglowych, kapeluszy, tytoniu, czekolady, nadto młyny, tartaki i cukrownia. W zakresie kultury posiada Racibórz bibliotekę kra|ową, muzeum, obserwatorium geofizyczne i kra|owy urząd prehistoryczny. Podobne położenie nad Odrą posiada Koźle (13 337). Miasto zamienione przez Fryderyka II na silną fortecę nić mogło się rozrastać. Dopiero po usunięciu fortyfikacji w r. ,873 wzmógf się rozwó|. Końcowy punkt wielkiej żeglugi na Odrze i wielki port przeładunkowy ułatwia rozwój przemysłu. Istnieje fu przemysł maszynowy, drzewny, papierniczy, mfcnarski i wielka elektrownia. Ośrodkiem najżyź-niejszego lessowego terenu są powiatowe Głubczyce (13 505), schludne miasto z wielu starymi budowlami, posiadające tkalnię lnu, młyny i słodownię. Podobny typ wykazują mniejsze mosteczka: Kietrz (8 914) z tkalnią dywanów, młynami i słodownią om, ciasno zabudowany Baworów (4 187) z cukrownią i słodownią. Blisko płn krawędzi krainy leży starożytne miasteczko Głogówek (7 581), posiadające kilka zabytkowych budowli, cukrownię i malowniczy zamek renesansowy hr. Oppersdorff z cenną biblioteką.

Głównym ośrodkiem zach. części krainy jest Nisa (37 859), najpiękniejsze architektonicznie i najbogatsze w zabytki miasto Śląska Opolskiego. Założona przez biskupów wrocławskich w początkach XIII w., była przez długi czas stolicą ich świeckich posiadłości, fidgrywała dużą rolę w handlu, jako położona na zetknięciu dróg z przełęczy sudeckich, a w ostatnich latach była silną twierdzą i ważnym miastem garnizonowym. Obecnie jest znaczniejszym centrum kulturalnym i gospodarczym, posiada

wiele urzędów i szkól, przemysł żelazny i słynie z fabrykacji pierników. Liczne kościoły zjednały jej nazwę „Śląskiego Rzymu". Magistrat ma bogate archiwum, muzeum sztuki i starożytności. Podobne do Nisy położenie posiadają dwa miasta, należące niegdyś także do biskupów wrocławskich: Paczków (7 543) i Odmuchów (4 966). Obronny kościół, prawie w całości zachowane mury miejskie i piękne tło pobliskich gór sudeckich stawiają Paczków w rzędzie najpiękniejszych zabytkowych miast Śląska. Odmuchów z cukrownią i okazałym zamkiem leży ca dolnym krańcu największego śląskiego zbiornika retencyjnego ca Nisie Kładzkiej. Jezioro jest wybitnym ośrodkiem sportów wodnych.

Obejmując w zasadzie przedgórze sudeckie, kraina nasza wkracza na pd od Nisy na małym odcinku w same góry. U ich bezpośredniego podnóża leżą Głuchołaza (9 772), miasto zarazem przemysłowe (papiernia, fabryka guzików, rękawiczek, przeróbka drzewa) oraz uzdrowisko, a dalej ku wsch. Prudnik (17 339), posiadający tkalnia lniane i adamaszkowe, tartaki i cementownię. W pobliżu dwa letniska: Wildgrucd i Armii dsdorf u stóp najwyższego wzniesienia Śląska Opolskiego — Bischofskoppe (890 m).

Na przejściu od górnośląskiej krainy lessu ca nizinie Śląska środkowego leży powiat grodkowski. Ma on zupełnie podobne stosunki życia gospodarczego, jak cała opisana kraina, ale .meco łagodniejszy klimat. Miasto Grodków (5 047) posiada przemysł rolny (młyny, mleczarnie, browar) i drzewny.

V. Kraina północna

Północ Śląska Dolnego za|muje dość odrębne ^stanowisko w rzędzie krain geograficznych tej ziemi. O ile bowiem wszystkie pozostałe części Śląska upodabniają się do południowych krain Polski, ta jedna pozostaje pod przemożnym wpływem dawnego zlodowacenia i przez to znajduje analogie w środkowej i pół-nocnel PnL.ce, przede wszystkim w sąsiednim Poznańskim, w które zresztą bez wyraźniejszych różnic przechodzi. Obszar jej za|mu|ą częściowo bardzo szerokie, płaskie, dawniej silnie bagniste „pradoliny", stanowiące niegdyś koryta odpływu wód z topniejących lodowców. Między dolinami zaś wznoszą się ciągi wzgórz morenowych o przeważającym kierunku wschodnio-za-chodnim, ale’ w szczegółach często zmieniające kierunek.

Wznoszą się one dość pokaźnie ponad otoczenie (do 150 m), osiągając ppd Międzyborem wysokość 272 m, koło Trzebnicy 255 m, na pd od Głogowa 230 m, pod Zieloną górą 221 m. Z obniżeń wyróżnia się rozmiarami dolina Baryczy, której szerokość pozwala |a nazywać już nie doliną, ale niecką. Pas wzgórz morenowych dzieli zaś na dwie mniejwięcej równe części przelo-

mowy odcinek Odry między Lubiążem i Cbobieniem. Wygodnie więc będzie omówić całą krainę w trzech partiach.

1. Niecka Boryczy. Ciągnie się od granicy Poznańskiego koło Odolanowa do ujścia Odry ponad Głogowem pasem zmiennej szerokości (6-25 km). Płaskie dno zajmulą grunty piaszczyste oraz bagienne, miejscami zatorfione. W wyższych położeniach występują lepsze ziemie gliniaste. Połowę powierzchni pokrywają grunty orne, łąk jest węcej, niż w innych krainach Śląska (15 proc.), las sosnowy lub olszowy zajmuje 30 proc. terenu, CecHą krajobrazu jest obfitość sztucznych stawów z hodowlą karpi, największy rejon tego rodzaju na całym Śląsku. Osiedla wiejskie są skupione, ale bardzo drobne, wielka własność odgrywa znaczną rolę. Przemysł — poza rolnym — prawie nie istnieje. Wszystkie ważniejsze drogi omijały starannie tę bagnistą niegdyś i niedostępną krainę, to też nie rozwinęło się tu żadne poważniejsze miasto. Rolę ośrodków targowych dla wsch. części doliny spełnia powiatowy Milicz (5 390) targowisko rybne gospodarstw stawowych, oraz maleńkie Sulcjewo (1 176). W części środkowej analogiczną rolę spełnia Żmigród (4 570), położony korzystnie przy magistrali kolejowej Wrocław-Poznań. Posiada barokowy zamek z bogatym archiwum, ośrodek wielkiego latyfundium. Zachodnia część doliny jest znacznie bogatsza. Obok żyta i ziemniaków zasiewa się tu |ęczmień, pszenicę, a miejscami nawet buraki cukrowe. Liczne wiatraki przypominają krajobraz Poznańskiego. Centralnym punktem jest tutaj Góra (5 650) z cukrownią i silnie rozwiniętym ogrodnictwem. Czysto lokalne znaczenie ma|ą mieściny Wąsosz (2941) i Czernina (840).

2. Wzgórza morenowe prawego pobrzeża Odry, Składają się z 2-ch nieco odmiennych grup. Pierwsza ciągnie się od Sycowa przez okolice Twardej Góry pod Milicz w kształcie nieregularnej litery S, Materiał morenowy podłoża składa się z piasków i glin z dużą domieszką żwirów; jest to najmniej urodzajny teren z całego środkowego Śląska. Druga grupa wzgórz ciągnie się od Dobroszyc na zachód przez Trzebnicę aż po Odrę. Są to tak zwane Kocie Góry. Tutaj materiał morenowy przysypany jest na znacznej przestrzeni lessem, dzięki czemu grunty są urodzajne, a słoneczne stoki nadają się doskonale dla ogrodnictwa i sadownictwa. I ta kraina stoi pod znakiem decydującej przewagi rolnictwa w życiu gospodarczym — 60 proc. terenu to grunty orne, blisko 60 proc. ludności żyje z rolnictwa. Duże znaczenie mają też lasy (25 proc, pow.) Przemysł ogrywa podrzędną rolę, osiedla są przeważnie bardzo drobne. Wschodnia grupa wzgórz nie posiada żadnego ośrodka mie|skiego o szerszym znaczeniu. Powiatowy Syców (3 089) z wielkim zamkiem, Twarda Góra (3 861) z fabrykacją mebli i Międzybór (1649), znany ośrodek polskich ewangelików, to je-

dynę miasteczka. W Kocich Górach najważniejsza |est Trzebnica (8500), znana szeroko jako miejsce odpustowe, pozatem malownicze uzdrowisko i poważny ośrodek sadownictwa z przemysłem owocarskim. Klasztor trzebnicki, założony w roku 1202 przez Henryka Brodatego i jego żonę św. Jadwigę jako pierwszy żeński na Śląsku, posiada jeden z najstarszych zachowanych kościołów śląskich, Pobliskie Oborniki (4 383) to podmiejskie willowe i rezydencjonalne osiedle mieszkańców Wrocławia, uroczo położone w lasach u stóp wzgórz Trzebnickich. Stróża (711) jest najmniejszym miastem niżu śląskiego. Powiatowy Wołów (7402) jest targowiskiem rolniczym. W jego pobliżu leży malątek Kunern, gdzie w r. 1802 powstała pierwsza na świecie fabryka cukru buraczanego.

3. Lewe pobrzeże Odry, Wzgórza morenowe stanowią tu jeden dość zwarty, choć różnej wysokości pas, ciągnący się od Odry pod Ścinawą do Bobrawy koło Nowogrodu (Naum-burg), nadto drugi mniejszy na pn od niego w okolicy Zielone| Góry. Między niemi rozlegalą szerokie pradoliny, a na pn od Głogowa wkracza na Śląsk z Poznańskiego mały odcinek krajobrazu pojeziernego pod miasteczkiem Sława. Glęby są w całej prawie tej krainie naogól słabe. Jedynie mały odcinek wzgórz na pd od Zielonel Góry i większy na pd Głogowa pokrywa urodzajny les. Te odcinki są terenem uprawy cenniejszych ziemiopłodów, zresztą przeważa żyto i ziemniaki. Silnie jest rozwinięte sadownictwo. Łąki rozmieszczone mniej więcej równomiernie (10—13 proc.), lasów na|mnie| w okolicy Głogowa (18 proc.), najwięcel koło Zielonej Góry (45 proc.). Osadnictwo skupione w licznych ulicówkach i owalnicach, w okolicy Kożuchowa przeważają łańcuchówki. Rozwój i liczba mia6f znacznie większe, niż na prawym brzegu Odry, co się wiąże z silnielszyra znacznie i różnorodniejszym uprzemysłowieniem. Pewne podstawy dają temu uprzemysłowieniu niezbyt duże złoża węgla brunatnego, eksploatowane w okolicy Zielonej Góry i Kożuchowa.

Najważniejszym miastem krainy jest Głogów (33 495), prastare osiedle u ważnej przeprawy przez Odrę, wzmiankowane |uż za czasów Chrobrego, stolica księstwa Piastowskiego, a potem przez dłygi czas główne miasto regencji. Charakter silne| twierdzy utrudniał miastu rozwój, dopiero po r. 1903 zaczęło się podnosić. Na miejscu fortów założono plantacje, rozwinął się lóżnorodny przemysł: odlewnie żelsRa, fabryki maszyn, pieców, krochmalu, kazeiny i cukrownictwo. Miasto posiada szereg pięknych budowli z katedrą na czele i duęy, nowy dworzec kolejowy. Nieco mniejsza jest Zielona Góra (26 076), tonąca w sadach i winnicach u stóp łagodnych wzgórz. Dawnymi podstawami gospodarki były tu fabrykacja sukna i uprawa winorośli (wraz z wytwarzaniem koniaku i win musujących), w ostatnich czasach rozwinął się też przemysł żelazny (zakłady budowy

mostów Beuchtel) i kopalnictwo węgla brunatnego. Posiada- ciekawe muzeum winiarstwa. Miastem wybitnie przemysłowym jest' też Nowasól (17 326) nad Odrą, z hutą żelaza, zakładami metalowymi, fabryką tekstylną i fabryką szczotek. W pobliżu znajduje się wspaniały renesansowy zamek Carolath.

Ścinawa (6 529), niegdyś stolica księstwa, posiada fabrykę maszyn, mydła i cukrownię. Pobliski Lubiń czyli Bukowiec (10 809) leży w żyznej okolicy na przefściu z obszarów wzgórz morenowych do Borów Dolnośląskich. Jest targowiskiem na płody rolne, podobnie, jak sąsiednie maleńkie Polkowice (1599). Na wzmiankę zasługuje wreszcie Białobrzezie (3 176) zabytkowe * miasteczko (piękne domy barokowe) z przystanią na Odrze, Kożuchów z przędzalnią i przemysłem ceramicznym, którego śródmieście |est prawie całkowicie otoczone starymi murami, Wreszcie ostatnie śląskie miasto nad Odrą — Rotenburg (1396) z fabryką kapeluszy i tartakami.

VI. Równina środkowo-śląska

Samo centrum ziemi śląskiej zajmuje rozległa równina, ciągnąca się wzdłuż Odry od ujścia Nisy Kładzkiej do ujścia Kocaby. Jest to kraina typowo rolnicza, najważniejszy śpichrz Śląska, obejmujący obszar ponad 4 tys. kmkw. Większa część równiny rozlega na lewym brzegu Odry. sięgając w przedgórza sudeckie, i ta jest najżyźniejsza dzięki zwartemu występowaniu pokrywy lessowej, która na pd od Wrocławia przybiera nawet postać czarnnzieinu. Na prawym brzegu Odry najlepsze są ziemie w okolicy Wrocławia, ku wschodowi żyzność ich znacznie się zmniejsza, tak że kolo Namysłowa spotyka się już gleby zaledwie średnie. Osią krainy jest dolina Odry, która przerywa tereny rolne pasem pięknych liściastych lasów łęgowych (dęby, olsze). Miejscami przecież pola czarne dochodzą do samej rzeki. Prócz tych łęgów lasy występu|ą tylko na gorszych ziemiach prawego Pobrzeża Odry, na lessowych i czarnozlemnych terenach lewobrzeżnych brak ich zupełnie. Wyjątek stanowią drobne zagajniki wśród łanów ziemi ornej, zachowane umyślnie dla zwierzyny (sarny, bażanty), bardzo charakterystyczny składnik kra|obrazu równiny środkowośląskief. Osiedla wiejskie są drobne i gęste o charakterze ulicówek lub owalnie, częste są również osiedla dworskie. Największe miasta grupują się w dolinie Odry oraz na obwodzie równiny, centrum posiada tylko parę małych miasteczek lokalnego znaczenia. Silnielszy rozwó| przemysłu można stwierdzić też prawie tylko w miastach nadodrzańskich. Pozostałe są głównie ośrodkami wymiany płodów rolnych i przemysłu rolnego.

Prócz swego znaczenia, jako głównej bazy wyżywienia Śląska, kraina posiada olbrzymie znaczenie komunikacyjne. Tu prze-

biega i krzyżuje się wiele najważniejszych dróg Śląska, tu na ich głównym węzłowisku mieści 'się stolica kraju. Wrocław, prastara stolica Śląska (629 565), jest ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym, przewyższającym swemi rozmiarami i znaczeniem wszystkie inne miasta polskich ziem zachodnich. Rozwinął się w miejscu, gdzie liczne ostrowy ułatwiały przejście przez Odrę i był |uż w czasach prahistorycznych osiedlem doniosłego żna-czenia. Po założeniu tu biskupstwa przez Chrobrego w r. 1000 zaczął się silnie rozwi|ać, prześcigając znaczeniem inne miasta śląskie. Zaludnienie przekroczyło w pierwszej połowie ub. wieku 100 tys., w r. 1910 doszło do 500 tys. głów. Po przyłączeniu sąsiednich gmin w roku 1928 zajmu|e dziś miasto powierzchnię 175 km kw.

Rola kulturalna Wrocławia przejawia się w posiadaniu stolicy arcybiskupiej, uniwersytetu, politechniki, konsewatorium muzycznego i przelicznych szkół. Z instytuc|i naukowych pozaszkolnych warto wymienić instytut badań węgla, instytut wschodnio-europejski, inst. balneologiczny," inst. neurologiczny, instytut badań rhemiczno-rolnych i wiele towarzystw naukowych. Miasto posiada nadto olbrzymie biblioteki, bogate archiwa i cenne zbiory muzealne. Wrocław jest rynkiem handlowym pierwszorzędnego znaczenia. Głównemi towarami wymiany są: zboże, mąka, cukier, |arzyny, nawozy,węgiel, kamienie i maszyny. Przemysł obejmuje głównie działy przetwórcze: liczne fabryki odzieżowe, browary, gorzelnie, młyny, papiernie, produkty chemiczne, ale także wielki przemysł maszynowy (Linke-Hoffmann-Busch), produkujący parowozy, samochody, sprzęt wojenny itd.

W Obliczu miasta można wyróżnić szereg dziclnit odmiennego charakteru. Stare miasto, leżące na lewym brzegu Odry charakteryzuje się kwadratowym rynkiem i prostokątną siecią ulic. Ulice wychodzące stąd w kierunku południowym i zachodnim tworzą dzielnicę handlu i lokali publicznych. Naprzeciw staromieścia na prawym brzegu Odry leży zaciszna dzielnica kościelna, grupująca się wokół katedry. Południową stronę miasta zajmują dzielnice mieszkaniowe (przedmieście Świdnickie), zachód pn-zachód to dzielnice przemysłowe. Na wschód od kościelnej rozciąga się dzielnica szkół i instytucli naukowych, a jeszcze dalej ku wschodowi — nowoczesna dzielnica parków, terenów wystawowych i sportowych, obejmująca także dwa rozległe kompleksy mieszkaniowe typu ogrodowo-Willowego: Zimpel i Bischofswalde. Do na|cennic|szych zabytków architektonicznych Wrocłalvia należą; ratusz, najpiękniejsza budowla gotycko-renesansowa zachodnich ziem Polski, katedra św. Jana, kościoły św. Elżbiety, Panny Marii i św. Krzyża oraz uniwersytet.

Do kompleksu osadniczego Wrocławia należą również dalej położone osiedla: na pn, Zakrzów-Psie Pole z wielkim browarem i papiernią, na pd-wsch. Brockau (8 689) osiedle kolejowe przy

wielkim dworcu towarowym, na zach, Deutsch Lissa, dawniel odrębne miasteczko, obecnie przedmieście przeważnie willowe.

Powyżej Wrocławia leży nad Odrą Oława (13 136) miasto powiatowe z ożywionym przemysłem (obróbka drzewa, fabrykacie maszyn, tytoniu, bieli cynkowe] i ołowianej) i portem na Odrze. Powyżej miasta na prawym brzegu Odry 'piękne lasy łęgowe. Na wschodnią krańcu równiny środkywo-śląskiej leży na wysokim brzegu Odry Brzeg (31 419), miasto wydzielone, niegdyś stolica lednego z największych księstw śląskich. Posiada różnorodny przemysł (maszynowy, skórny, cukrowniczy) i wspaniały renesansowy zamek książęcy, mieszczący muzeum regionalne.

Posuwając się z biegiem Odry od Wrocławia napotykamy naprzód dwie ciche mieściny: Uraz (1 673), a dalej Brzeg Dolny (2 013), jeszcze niżej zaś dużą uprzemysłowioną wieś Małoszyn (3 430) z cukrownią i fabryką celulozy. Zna|duje się tu na Odrze port, stanowiący punkt przeładunkowy dla węgla z zagłębia waldcnburskiego i dla granitu z wielkich łomów w okolicy Strzegomina. W miejscu skrętu biegu Odry ku północy leży na prawym brzegu Lubiąż (4 236) słynny z wielkiego klasztoru, jednego z najpiękniejszych dzieł baroku na Śląsku, założonego w roku 1175 jako dom macierzysty śląskich Cystersów. Klasztor został skasowany w r. 1810, a obecnie mieści wielkie sanatorium prowincjonalne oraz stadninę państwową.

Wśród łanów rolnych lewego pobrzeża Odry istnie|ą tylko małe miasteczka: Więzów (3 153) ośrodek uprawy tytoniu, Kąty (3 580) oraz $roda (6 428), prastare osiedle zahamowane w rozwoju przez znaczną odległość od kolei, Posiada ono zachowaną część murów miejskich i godne uwagi muzeum regionalne. Dopiero na zachodnim krańcu żyznych terenów lessowych, w miejscu gdzie drogi prowadzące z równin śląskich ku zachodowi łączą się, by podążać wąskim dostępnym pasem między obszarem górskim, a Borami Dolnośląskimi, rozwinęła się stara i poważna Lignica (83 681). Znana jest z oparcia się najazdowi Mongołow w bitwie 1241 roku, w które| zginął Henryk Pobożny. Zostawszy stolicą regencji po Kongresie Wiedeńskim wzrastała szybko, sta|ąc się najważniejszym miastem Dolnego Śląska po Wrocławiu. Zycie gospodarcze miasta opiera się na różnorodnym przemyśle (przeróbka wełny i drzewa, fabrykacja maszyn, fortepianów) i na przetwarzaniu produktów okolicznego warzywnictwa. Jest także dość znacznym ośrodkiem kulturalnym (liczne szkoły, muzeum Dolnośląskie) i posiada szereg zabytkowych budowli, m, in, gotycki zamek, barokowy ratusz i kilka pięknych kościołów. Dzięki wspaniałym parkom, obfitości kwiatów i zieleni, Lignica uchodzi za śląskie „miasto ogrodów" i jest ulubionym miastem rezydenc|onalnym. Między Lignicą a Lubiążem leży ciche rolnicze miasteczko Parchonice (2 797).

Głównym ośrodkiem prawego pobrzeża Odry powyżej Wrocławia jest Oleśnica (18 183). Posiada wielkie warsztaty kolejowe,

mie|scowy przemysł obejmuje nadto fabrykację mebli i młynar-stwo. Z budowli wyróżnia się renesansowy : amek, własność b. pruskiego następcy tronu i ośrodek dużego latyfundium. Dale] ku wschodowi leży Bierutów (4 858), rolnicze miasteczko z cukrownią. Wreszcie na wschoćlniej rubieży Dolnego Śląska znajduje się Namysłów (8 194) już w okolicy uboższe|. Posiada wielki browar pomieszczony w dawnym zamku i zachował część murów (brama krakowska).

VII. Bory dolnośląskie

Na południowy zachód od opisanego w ustępie V — 3 pasma wz_Kurz na lewym brzegu Odry, rozciąga się aż po linię Lignica-Kohlfurt-Wojerecy odrębna |ednostka krajobrazowa, stanowiąca do pewnego stopnia odpowiednik lesistych krain Górnego Śląska. Jest to .ównina, urozmaicona tu i ówdzie wałami wydm piaszczystych i przecięta z południa na północ szeregiem płytko wciętych dolin ^ rzek, płynących z Sudetów ku Odrze. Gleby posiada bardzo liche, piaszczyste, mie|scami podmokłe i zatorfione. Była więc długi czas niedostępną i pokrywał ją prawie w całości las, zalmujący leszcze dziś blisko 50 proc. powierzchni. Osiedla grupu|ą się tu głównie na obwodzie krainy, inne zaś ciągną się pasami wzdłuż dolin rzek. Nie leżące nad rzekami należą do wylątków. Miasta są nieliczne, gęstość zaludnienia słaba (60 na kmkw), wsie bardzo drobne, częstę oparte

0 zakłady przemysłu drzewnego. Znaczna część gruntów ornych

1 piawie wszystkie lasy należą do wielkiej własności. Bory Dolnośląskie obejmują duży obszar (blisko 7 000 kmkw) i przechodzą dale| na zachód i pn-zachód w Bory Łużyckie. Jednak do ziem postulowanyi h, a więc interesujących nas bliżej, należy tylko wschodnia część krainy, mnie|więce| po linię biegu Nisy Łużyckiej, obejmująca ok. 3 800 kmkw.

Największym miastem Borów Dolnośląskich i bramą, strzegącą wejścia na Śląsk od północo-zachodu jesl Zegań (22 760), siedziba władz powiatu szprotawskiego. Niegdyś stolica udzielnego księstwa, dziś jest ośrodkiem wielkiego latyfundium oraz przemysłu włókienniczego, papierowego i skórnego. Jest ważnym węzłem kole|owym, posiada piękny zamek, park i parę zabytkowych budowli. Znacznie mniejsza jest pobliska Szprotawa (12 578) z hutą-żelazną, przerabiającą rudy darniowe z okolicy. Na wschód od miasta rozciąga się podmokła zaklęsłość o .oz-miarach 7 na 20 km, tak zwane Błota Szprotawskie, niegdyś zupełnie nieużyteczne, .obecnie częściowo zmeliorowana i wzięta pod uprawę. Na pd krawędzi tych błot leży Przemkowo (4 860) rolnicze miasteczko z ładnym nowoczesnym zamkiem. Podobny charakter ma Kaczanów (4 301), posiadający nadto fabrykę wyrobów żelaznych. Największym węzłem kolejowym w południo-

we| części Borów jest wieś Kohlfurt (2 741) z kopalniami węgla brunatnego w okolicy i dużą elektrownią, ważna ponadto |ako punkt przeładunku drzewa.

VIII. Pogórze sudeckie

Na południe od Borów Dolnośląskich i równiny środkowo-śląskiej wkraczamy w zupełnie odmienną krainę Pogórza Sudeckiego. Coraz częściej zaczynają się tu ukazywać na powierzchni starsze skały, urozmaicając silnie krajobraz, który z równinnego staje się cona|mnie| pagórkowaty, a miejscami nawet prawie górzysty. Granity, bazalty i liczne twarde skały osadowe tworzą często śmiałe formy, strome zbocza, ostre wierzchołki, dając równocześnie nieprzebrane zasoby kamieni budowlanych. Znaczne przestrzenie we wschodniej i środkowej części krainy pokrywa jeszcze less, który wraz z żyznemi glebami, pochodzącemi z rozkładu skai wulkanicznych sprawia, że Pogórze Sudeckie należy do najbogatszych krain Śląska i jest prawie równie urodzajne, jak nizina środkowośląska. To też te obie krainy stano- # wiły od najdawniejszych czasów centrum ludnościowe Śląska, tu rozwinęły się wyjątkowo gęsto osiedla ludzkie, powstały przeliczne grody. Tutaj także znajdują się najdawniejsze miasta śląskie, założone na nowym prawie. Nazwy geograficzne świadczą wymownie, że i ta kraina, podobnie jak poprzednie, była zdarcie zasiedlona przez żywioł polski, który jeszcze 200 lat tein uirzymywał się we wschodniej części Pogórza (okolice So-* b<)iki, Strzelina, Niemczy i Ziembie). Las zajmuje tu niespełna ♦

10 proc. powierzchni, ograniczając się do stromszych zboczy i terenów mało dostępnych, ale są to wspaniałe mieszane lasy z. cennymi gatunkami. Również łąki, za|mujące około 8 proc, f o-wierzchni odznaczają się wielkim bogactwem roślin zielnych.

Role zajmują 70-80 proc., rodzą doskonałą pszenicę, jęczmień, warzywa, a w miarę potrzeby także ziemiopłody mniej wymagające. Do na|żyźnie|szych należą okolice Niemczy, Ziembie, Ptrzegonia i Jaworu. W związku z przyrodzoną zamożnością, kraina posiada gęste zaludnienie, nie fest jednakże bynajmniej przeludnioną — średnio 130 osób na kmkw. Rolnictwo zatrudnia ok. 50 proc. ludności, wszędzie jest dość silna domieszka przemysłu, która w dwu ośrodkach, mianowicie między Ząbkowicami a Strzegoniem oraz między Zgorzelicami a Lwowem obniża odsetek rolników do 35 proc. Różnorodny ten przemysł wyszczególnimy przy omawianiu ważniejszych miejscowości.

Wśród osiedli wiejskich na terenach bardziej równych — szcz, j ólnie wschodniej części krainy przeważają jeszcze ulicówki i owalnice, w obsznrze silniej sfalowanym uzyskują bezwzględną przewagę długie łańcuchówki dolinne. Miasta są iiczne i choć niektóre zatrzymały się od dłuższego czasu w rozwoju,

odznaczają się pięknym obliczem, położeniem i cennymi zabytkami. Pogórze Sudeckie odznacza się nadto bardzo gęstą siecią dróg bitych, kolei i wielkim znaczeniem komunikacyjnym.

Idąc od wschodu, z górnośląskiel krniny lessu, napotykamy naprzód Ziembice (8 923) wśród pagórków z licznemi sadami i ogrodami warzywnemi. Jest tu duża fabryka wyrobów kamiennych i glinianych, cukrownia i fabryka konserw. W pobliżu nad Oławą wieś Henryków (1 043), słynnym niegd-. 5 klasztorem Cystersów, założonym przez Henryka Brodatego 1222 r. Dziś klasztor przerobiony na zamek saskich książąt, ośrodek latyfundium. Na pn-wsch. ciągnie się pasmo wzgórz Strzelióskich z granitu i łupków krystalicznych, pokryte liściastym lasem (najwyższy punkt Rummelsberg 393rm). U pn. krańca tych wzgórz miasto Strzelin (12 337) znane z olbrzymich łomów granitu. Nieco dalej na zachód, położona malowniczo na stromej sknle nad Sleżą Niemcza (3 523), prastare osiedle w nadzwyczaj żyznej okolicy, z zamkiem i resztkami murów. Tuż obok małe siarczane zdrojowisko Dirsdorf.

Szereg ważnych miejscowości ciągnie się u stóp wyraźnej * krawędzi Sudetów. Od granic Śląska Opolskiego pod Paczkowem szereg ich rozpoczyna Kamieniec (2 510) ważny węzeł kolejowy z papiernią, fabryką celulozy i wspaniałym zamkiem w szkockim stylu wśród pięknego parku. Kamieniec ma podstawowe znaczenie jako wlotowa stacja kolejowa dla komunikcji Śląska z Bzechami (Pragą i Bernem). Analogiczną pozycję w sieci dróg bitych ma|ą pobliskie Ząbkowice (10 857), miasto powiatowe z przemysłem niklowym. Kościół farny posiada „krzywą wieżę". Sąsiednia wieś Grochowa ma kopalnie azbestu i niklu. Dalej ku pn-zach. wkraczamy w rejon przemysłu bawełnianego, którego Ośrodkiem jest powiatowy Rychbach (17 253), Fabryki skupiają się prócz tego w dwu sąsiednich osadach w Bielawie (20116), która przerosła nawet miasto powiatowe i została niedawno podniesiona do rzędu miast, oraz w Piotrwałdzie (Peterswaldau) Bielawa posiada nadto dwie zawodowe szkoły włókiennicze.

Największym miastem wsch. części Pogórza |est Świdnice (39 052), niegdyś stolica rozległego księstwa i długi czas największe miasto Śląska po Wrocławiu. Ważna zdawna jpko w _szeł dróg i rynek handlowy, posiada nadto ożywiony przemysł włókienniczy, skórny, maszynowy i elektrotechniczny oraz warsztaty kolejowe. Miasto ma zabytkowe budowle, z których wymienić warto kościół farny z na|wyższą na Śląsku wieżą (103 m). Leży w żyznym otoczeniu nad Bystrzycą, poniżej jej wylotu z gór. Od wschodu panu|e nad miastem odosobniona grupa górska Sobótki (718 m), niegdyś miejsce kultu pogańskich Słowian, panujące w dalekim piomieniu nad równinami, dziś uczęszczany cel turystyki z prześlicznym widokiem. U samych stóp góry od pn. leży miasteczko Sobótka (3 524) z kopalnictwem magnezytu i

przemysłem drzewnym. Na wsch. krnwędzi masywu w Jordan-smiihl wydobywa się serpentyn i rzadki a cenny nefryt.

Między Świdnicą i Strzeleniem zasługują na wzmiankę dwie osady przemysłowe: Kónigszelt (3 866) z ważnym

węzłem kolejowym i fabryką porcelany oraz Saarau (3 573) z wielką fabryką chemiczną i młynami. Strzegom (15 918) posiada kilka zabytkowych budowli, a dziś znany jest z wielkich^ łomów granitu i bazaltu na stokach okolicznych wzgórz. Ostatnim miastem u stóp wyraźne| pn-wsch. krawędzi Sudetów |e6t powiatowy Jawor (13 817) w żyznej okolicy nad Szaloną Nisą. Posiada przemysł budowy wozów, maszyn, pieców i przemysł skórny, ponadto słynął z wyrobu dobrych wędlin.

Zachodnia część Pogórza posiada nieco odmienny charakter, ponieważ tu Sudety nie są ograniczone tak wyraźną krawędzią, lecz przechodzą niepostrzeżenie w Pogórze, które znów w miarę posuwania się ku północy traci stopniowo na urozmaiceniu form terenu i przechodzi w nizinę Boruw Dolnośląskich. Na krańcach Pogórza od pn. leży Chojnów (11 114) z-przemysłem maszyn i narzędzi rolniczych, cegielniami i cukrownią, a dalej na zachód u wylotu Bobrawy z Pogórza — Bolesławiec (21946). Miasto jest przede wszystkim ważnym ośrodkiem ceramiki, posiada zawodowe szkoły szklarską i ceramiczną i ciekawe muzeum przemysłu ceramicznego. Kwitnie tu garncarstwo, ceramika techniczna i obróbka piaskowców, nadto istnieje odlewnia żelaza i przędzalnia wełny. Miastami par excellence zabytkowemi są położone na południe stąd, w samym centrum Pogórza Lwów (6 328) i Złotagóra (7 860). Oba należą do najstarszych miast Śląska, przeżywały okres świetności w średniowieczu, a podupadły wskutek zniszczeń wojny 30-let-jie|. Odznaczają się cudownym położeniem, posiadają stare budowle, kościoły, baszty i mury, a romantyczna okolica obfitu|e w ciekawe formy skalne, zamki i ruiny (kilka rezerwatów przyrody), Z przemysłu posiada Lwów wielki browar i słodownię, Złotagóra fabryki sukna.

Na zach. od Lwowa tereny postulowane obejmują jeszcze część Pogórza, leżącą w dorzeczu Kwisy. Głównym ośrodkiem jest tu Lubań (17 353), ładnie zabudowane miasto z przemysłem lnianym, maszynowym i ceramicznym. Wyżej nad Kwisą leży stare miasteczko Leśna (2 201) z przędzalnią, poniżej dwu wielkich zapór dolinnych (patrz rozdz. o hydrografii), a powyżel nich Greiffenberg (4 349) z tkalnią (wyrób odzieży zawodowej), farbiarnią, przemysłem drzewnym i nawozowym. W pobliżu wielkie sanatorium i potężne ruiny zamku Schaffgotschów-Greif-fenstein. Zgorzelice (93 8U8), stolica śląskiel części Łużyc, choć leżą również na terenie Pogórza, znajdują się już poza granicą obszarów postulowanych.

IX. Sudety

O górach Sudeckich, których budowę opisano w pierwszej części ninie|sze| pracy można ogólnie powiedzieć, że jest to kraina małego znaczenia dla rolnictwa, a główne podstawy gospodarki stanowią: silnie rozwinięty przemysł,* górnictwo i ruch turystyczno-letniskowy. To też mimo górskiego charakteru nie należy ona bynajmniej do krain ubogich, przeciwnie, swą wartością gospodarczą przewyższa znacznie wszystkie części Śląska leżące na prawym brzegu Odry, z wyjątkiem górnośląskiego zagłębia węglowego, Posiada jak na górzysty teren bardzo gęste zaludnienie (średnio 150 na kmkw). świetnie rozbudowaną sieć komunikacyjną, a pod względem wyposażenia w urządzenia cywilizacyjne może się z nią równać tylko Pogórze i nizina środ-kowośląslta. Niesłychana rozmaitość form i krajobrazów czyni z Sudetów obszar turystyczny, który w obrębie ziem polskich przewyższają atrakcyjnością jedynie Tatry.

Obszar Sudetów, wschodzący w obręb ziem postulowanych obejmuje około 3000 kmkw powierzchni, ponieważ odpada z niego całe hrabstwo Kładzkie, które ze względów gospodarczo-komunikacy|nych, a także historycznych i etnicznych winno być przyłączone do Czech. To też tego obszaru (1639 kmkw) omawiać nie będziemy. Pozostałą część Sudetów można podzielić na 6 ważniejszych jednostek krajobrazowych, których charakterystykę i wzmianki o najważniejszych miejscowościach dajemy kolejno, posuwając się od wschodu ku zachodowi.

1. Góry Sowie stanowią wał górski 40 kro długości, zamykający kotlinę Kładzką od reszty Śląska i rozcięty jedynie ciasnym przełomem Nisy Kładzkief. Pasmo |est zbudowane głównie z gnejsu, wschodnia część składa się ze zlepieńców szaroglazowych. Grzbiety i stoki pokrywa gęsty las szpilkowy, w doliny wciskają się długie łańcuchowe wsie, zaludnione przez zatrudnionych w przemyśle tekstylnym (od północy) i w górnictwie (od południa). U wylotu Nisy Kładzkief z przełomu leży Byrdo (1736), niegdyś graniczna twierdza od strony Czech, założona przez Chrobrego, obecnie malownicze miasteczko z przemysłem ildrzewnyir. i fabrykacją pierników, znane także jako miejsce odpustowe. Nieco dalej ku pn, pod przełęczą w górach mieści się Srebrna Góra (1154), niegdyś górnicze miasteczko, późnie| silna forteca, obecnie letnisko. Na przejściu od Gór Sowich do Waldenburskich, pod najwyższym szczytem pasma — Wielką Sową (1014 m) rozłożyły się. dwie przemysłowe wsie Gierzcze Puste (Wiistegiersdorf, 6 952) i Wustewaltersdorf (2 826) z tkalniami i przędzalniami lnu.

2. Góry Waldenburskie, Góry te składa|ą się z stromych, zalesionych kopie porfirowych i melafirowych, prze-

dzielonych głęboko wciętymi dolinami. Urok lesistego krajobrazu wiąże się tu z piętnem wytężone) pracy w dolinach. Dość wysokie (do 936 m) stożki wulkanicznego pochodzenia otaczają silnie rozcięty teren pagórkowaty, zbudowany z piaskowców i zlepieńców karbońskich, zawierających obfite, ale mocno zaburzone pokłady węgla. Górnictwo rozwinęło się tu od końca XVIII w. i przekształciło Waldenburg z otoczeniem w „dolnośląskie zagłębie węglowe", które wprawdzie nie może się równać z zagłębiem górnośląskim dostarczając tylko ok. 1/10 jego produkcji węglowel, ale stanowi poważny okręg przemysłowy, w którym obok dobywania węgla odgrywa poważną rolę przemysł metalowy, fabrykacja porcelany i włókiennictwo.

Miasto Waldenburg (64136), inaczel Wolbrzych, rozrosło się w ciągu ostatnich 150 lat, sta|ąc się ośrodkiem duże| agrome-racji osadniczej o charakterze górniczo-przemysłowym, liczącej, z sąsiednimi gminami ok. 110 tys. ludności. Na tym terenie istnieje obecnie 10 kopalń węgla (dalsze 3 kopalnie zaliczane do tego zagłębia leżą koło Nowej Rudy w hr, Kładzkim), produkujących rocznie do 4 mil), ton. Do zespołu osadniczego za-głębia należy też gmina Solice Zdrój (Salzbrum) doskonale urządzone państwowe kąpielisko ze źródłami szczawy alkaliczne!. Najwyższa z bliskich gór — Hochwald (850 m) da|e doskonały widok na całe zagłębie, którego krajobraz różni się znacznie od ..krajobrazu zagłębia górnośląskiego. Zwracają uwagę liczne kolonie robotnicze i urzędnicze, rozrzucone po stokach wzgórz. U pd podnóża Hochwaldu leży Boża Góra (Gottesberg, 11011), stare górnicze miasteczko, najwyżej położone z miast Śląska (rynek — 590 m nm).

Na krawędzi Gór Waldenburskich od pn. leży stare, ale pozbawione zabytków miasto Frybork (9309), znane z fabrykacji zegarów. W pobliżu zamek Fiirstenstein, ośrodek dolnośląskich posiadłości księcia Pszczyńskiego, z wielkimi zakładami ogrod-niczemi. Z miejscowości warto wymienić jeszcze miasteczko Frydlant (4386) przy granicy czeskiej z tkalnią i drukarnią materiałów, zdrojowisko Charlottenbrunn w dolinie Bystrzycy powyżej zapory dolinnej, a wreszcie ciche uzdrowisko dla chorych na płuca — Górbersdorf, położone w doskonałych warunkach klimatycznych.

3, Brama Kamienogórska i przyległe grzbiety. Między Górami Weldenburskimi, a Karkonoszami ściele się szerokie obniżenie Bramy Kamienogórskiej, typowej krainy przełęczy, Na jej terenie istnieje kilka dogodnych przejść przez główny dział Sudecki ze Śląska do Czech, z nad Bobrawy w dolinę Łaby. Od pd-wschodu wciskają się w to obniżenie utwory piaskowców kredowych, stanowiące przedłużenie czeskich pasm Hejszowiny i Skał Adersbaskich. Krawędź ich otaczają pasemka górskie z porfiru i malafiru („Góry Krucze") o wysokości do 879 m. Od zach.wznosi się dość masywny grzbiet

Kamienogórski (do 940 m), zbudowany z granitu i łupków ły-szczykowych, oddzielając Bramę Kamienogórską od kotliny Jeleniej Góry i łącząc się na pd. przedłużeniem Karkonoszy.

Kraina odznacza się miernymi glebami, obfitością łąk i pięknymi lasami na wzniesieniach. W życiu gospodarczym zwraca uwagę utrzymujący się jeszcze z dawniejszych wieków przemysł włókienniczy. Ruch turystyczny jest słabszy, niż w pozostałych częściach Sudetów. W centrum obniżenia wśród gór leży Kamienogóra (13 68S), znaczny ośrodek przemysłu lnianego. Miasto powstało obok pradawnego słowiańskiego grodu, który się zwał „Straża" i panował nad przejściem przez góry do Czech, Przemysł lniany podtrzymuje również graniczne miasteczko Liebau (5701). Sąsiednia wieś Krasobór (Griissau) słynie z dawnego klasztoru Benedyktynów, po którym pozostała wspaniała barakowa budowla. Osobliwością jest wreszcie maleńka mieścina Schomberg (2099), tuż obok granicy Czech. Stoi ona w całości pod ochroną, stanowiąc wprost muzealny okaz dawniej architektury. Na pd. krańcu grzbietu Kamicnogórskiego leży Kryżatka (6638), stare górnicze miasto z kopalnią magnetu, fabryką dywanów, przędzalnią i fabr. porcelany. Północny kraniec tegoż grzbietu zasiadło namniejsze miasto Śląska Kupferberg (637), niegdyś górnicze, dziś ciche letnisko.

4. Kar k.o nosze. Stanowią one najwyższą grupę górską Sudetów i są najciekawszymi górami Śląska. Wysokości ich zbliżają się już do wysokogórskich (Śnieżka — 1605 m), przytem wznoszą się bezpośrednio nad głębokimi dolinami. Kotlina Jeleniej Góry, rozlegająca u stóp jest jakby olbrzymim przedsionkiem i podnosi imponujące wrażenie, |akie te góry wywierają. Kopice granitowe rozdzielają |ą na kilka gęsto zaludnionych obniżeń. Jądro granitowe Karkonoszy było niegdyś otulone pokrywą gnejsów i łupków, pokrywa ta utrzymała się dziś tylko częściowo. Woda płynąca i wietrzenie zrównały w trzeciorzędzie te góry, stwarzając z nich powierzchnię kadłubową ze sterczą-cemi tylko trochę pojedyńczemi szczytami. Resztki tej powierzchni zrównania utrzymały się do dziś w postaci rozległych, prawie płaskich wierzchowin na grzbietach. W trzeciorzędzie silne ruchy górotwórcze wypiętrzyły całe pasmo, tworząc z niego wysoki zrąb, który zaczęły następnie od krąwędzi rozcinać rzeki i potoki. Najmłodsze formy stworzyły lodowce okresu dyluwialnego! strome ściany u początku dolin, wały moren i zagłębienia wypełnione dziś przez jeziora górskie. Procesy wietrzenia wytworzyły na grzbietach szereg dziwacznych form skalnych, urozmaicających jeszcze więcej bogaty zespół form górskich.

Osadnictwo opanowało obszar górski i jego podnóże stosunkowo późno. W XIII wieku zasiedlono kotlinę Jeleniogórską, zaś w głąb dolin górskich zaczęły się wdzierać osiedla dopiero w XVI i XVII wieku. W zależności od tego różnią się też kształty

osiedli: w kotlinie przeważa|ą Idńcućhńwki, w górach osiedla rozproszone. Jeszcze wyże], aż prawie po grzbiety gór zaczęły sięgać samotne „budy", małe domki zamieszkiwane zrazu tylko w lecie i dające oparcie dla pracy leśnej, a ubocznie także dla hodowli bydła. Z nich rozwinęły się od koóca XVIII w. pierwsze schroniska i gospody górskie, dzięki czemu dziś wszystkie schroniska w Sudetach, nawet najwykwintniej urządzone, noszą nazwę „bud". Stoki Karkonoszy, podobnie Jak prawie wszystkich pozostałych gór śląskich, należą do wielkiel własności.

Podstawę gospodarki stanowi w kotlinie rolnictwo i hodowla, w górach gospodarka leśna i trochę hodowli. Przemysł, z wyjątkiem' samego miasta Jeleniej Góry, |est słabiej rozwinięty. Jedynie artystyczne szklarstwo osiągnęło właśnie w górach wysoki stopień rozwoju, tak że z huty Józefiny w Schreiberhau rozchodzą ąię wyroby szklane w szeroki świat. Także snycerstwo zatrudnia wielu mieszkańców gór. Pozatem ruch turystyczno-letniskowy jest najważniejszą podstawą zarobkową ludności górskiej.

Ośrodkiem kotliny i najważniejszym miastem gór śląskich jest Jelenia Góra (35 296). Piękne architektoniczne miasto o charakterystycznym okrągłym planie śródmieścia ma doskonałe warunki mieszkaniowe, tramwa|e, teatr, bogate muzeum górskie, lotnisko komunikacyjne, akademię nauczycielską i inne szkoły. Posiada przemysł maszynowy, włókienniczy, drzewny, papierowy i wielką fabryką wełny drzewne|. Pobliskie Cieplice (6 036) są kąpieliskiem (ciepłe źródła siarczane 25 stop. — 44 stop. C), posiadają fabrykę maszyn dla przemysłu papierniczego oraz bardzo bogatą bibliotekę i zbiory naukowe hr. Schaffgotsch. Wieś Hermsdorf (3 277) jest siedzibą zarządu dóbr Schaffgotschów, obejmujących prawie cały teren Karkonoszy. Nad niq na stromej skale słynna ruina zamku Kynast (657 m). Największym letniskiem Karkonoszy i całego Śląska jest Schreiberchau (7 601), olbrzymia wieś, rozproszona na zboczach o wzniesieniu 500 — 900 m, z mnóstwem doskonałych pomieszczeń dla turystów i letników. Z innych wsi, z których prawie każda jest letniskiem, wymienimy tylko Krummhiibel u Stop Śnieżki, stojący na drugim miejscu do do frekwencji,

5. Góry Kocabskie, północne obramienia kotliny Jeleniogórskiej, odznaczają się mimo skromnych wzniesień (najwyższy szczyt 724 m) ogromną rozmaitością form, wynikającą z urozmaiconego składu geologicznego. Na|wyższe szczyty budu|ą łupki sylurskie, obok nich jest duło piaskowców i zlepieńców permskich, miejscami porfiry i melafiry, ciosowe piaskowce, kredy, wreszcie wylewy bazaltu. Osiedla mają postać długich łańcuchówek, domy często zbudowane z muru pruskiego. Na grzbietach piękne mieszane lasy, w zaklęsłościach łąki i pola.

Nierolniczą ludność zatrudniają kamieniołomy, ożywiony przemysł mineralny, częściowo także włókienniczy.

Najważniejsze osiedla: Bolków (4 589), malowniczo położone miasteczko z przemysłem lnianym i ruinami dwu zamków, Kauf-fung (3 855) przemysłowa wieś z łomami marmuru i wapiennikami, stare miasteczka Szonów (i 911) i Wleń (1 470) z młynar-stwera, ostatni położony w pętli Bobrawy, poniżej wielkiej zapory w Mauer.

6. Góry Izerskie, na|dale| na zachód wysunięta część Sudetów, łączą śię bez ostrzejszego odgraniczenia na wschodzie z Karkonoszami, od których różnią się wszakże wyraźnie charakterem. Szerokie, łagodnie sklepione grzbiety z gne|su i granitu, pooddzielane szerokimi, zatorfionemi nieckami dolin, ciągną się równolegle do siebie od pn-zachodu ku pd-wschodowi. Nieliczne tylko skalne formy trafiają się na szczytach, użyczając rozleglej szych widoków. Najwyższy szczyt Hinterberg wznosi się do 1127 m. Gęsty płaszcz lasów i wysokie torfowiska stwarzają z gór Izerskich teren turystyczny o poważnym i cichym powabie. Najważniejszymi miejscowościami są: Flinsberg (2803) wielkie lotnisko i ośrodek turystyczny w zacisznym, dolinnym położeniu 400-600 m wzniesienia, oraz Schwarzbach — zdrojowisko ze źródłami żelazistemi.

SPIS MIAST POWYŻEJ 5.000 MIESZKAŃCÓW

Nnzwa polska Nazwa niem.

biała woda	Weisswasser
Bielawn	Langenbielau
Bolesławiec	Bunzlau
Różanagóra	Gottesberg
Brockau	Brockau
•Brzeg	Brieg
Bukowiec	Liiben
'Bystrzyca	Habelschwerdt
Bytom	Beuthen O.S.
Cho\|nów	Haynau
Cieplice	Warmbrunn
Frybork	Freiburg i. S.
Gliwice	Gleiwitz
Głogów	Glogau
Głogówek	Oberglogau
Głubczyce	Leobschiitz
Głuchołazy	Ziegcnhals
Góra	Guhrau
Grodków	Grottkau
Jawor	Jauer
Jeleniagóra	Hirschberg
Kamieniogóra	Landeshut
Kzietrz	Katscher
Kludzborek	Kreuzburg
'Kładzko	Glatz
Koźle	Cosel
Kożuchów	Freystadt
Krapkowice	Krappitz
Kryżatka	Schmiedeberg
Liebau	Liebau
Lignica	Liegnitz
Lubań	Lauban
Lwów	Lówenberg
Milicz	Militsch
'Muskau	Muskau

Nazwa polska

Nazwa niein.

Namysłów

Nisa

'Niesky

'Nowaruda

Nowasól

Namslau

Nfeisse

Niesky

Newrode

Neusalz

Oława

Oleśno

Oleśnica

Opole

Ohlau

Rosenberg

Oels

Oppeln

Paczków

Prudnik

Pyskowice

Patsdrtkau

Neustadt

Peiskretscham

Racibórz

RychbBch

Ratibor

Reicbenbach

Strzegom

Strzelce

Strzelin

Szprotawa

Striegau

Gross-Strehlitz

Streblen

Sprottau

Ścinawa

Środa

Świdnica

Steinau

Neumarkt

Schweidnitz

.Trzebnica

Trebnitz

Waldenburg

'Wojerecy

Wołów

Wrocław

Wschowa

Waldenburg

Hoyerswerda

Wohlau

Breslau

Fraustadt

Zabrze

Ząbkowice

'Zgorzelice

Zielonagóra

Ziembice

Złotagóra

Żegaó

Hindenburg

Frankenstein

Górlitz

Griinberg

Miinsterberg

Goldberg

Sagau

Gwiazdką oznaczono róiasta leżące poza granicą terenów postulowanych.

MIASTA PONIŻEJ 5 000 MIESZKAŃCÓW ORAZ GMINY WIEJSKIE WYMIENIONE W TEKŚCIE

Nazwa polska	Nazwa niem.	Nazwa polska	Nazwa niem.
Baworów	Bauerwitz	Oborniki	Obernigh
Białobrzezie	Beuthen a.O.	Odmucbów	Ottmachau
Bierutów	Berustadt	Ozimek	Malapane
Bobrek	Bobrek
Bolków	Bolkenheii	Parchonice	Parchnitz
Byczyna	Pitschen	Pokój	Karlsruhe
Byrdo	Wartha	Polkowice	Heerwegen
Brzeg Dolny	Dyherufurth	Pruszków	Proskau
		Przemkowo	Primkenau
Czarnowęzy	Klosterhriick
Czernina	Lesten	Racib. Kuźnia	Ratiborhammer
		Rokitnica	Martinau
Dobrodzień	Guiientag	Rudy	Gr. Rauden
Frydlant	Friedland	Sobótka	Zobteu
		Sośnicowice	Kieferstadtel
Gogolin	Gogolin	Srebrna Góra	Silberberg
Gorzów	Landsberg	Stróża	Stroppen
		Sulejowo	Sulau
Kaczanów	Kotzenau	Syców	Gross \^wałtrbg.
Kamieniec	Kamenz	Szombierki	Schamberg O.S.
Kąty	Canth	Szonów	Schói.au
Kędzierzyn	Heydebreck
Kłodnica	Kladnitz	Toszek	Tost
		Twarda Góra	Festenberg
Łabędy	Laband	Tworóg	Horneck
Leśna	Marklissa	Tylowice	Tyllowitz
Leśnica	Bergstadt
Lubiąż	Leubus	Ujazd	Bischofstal
Lubiń-Bukowiec Lub en		Uraz	Auras
Małoszyn	Mattsch	Wąsosz	Herrnstadt
Miechowice	Mechtal	Więzów	Wansen
Międzybór.	Neumittelwalde Wleń		Lahu
MiLulczyce	Klausberg	Wołczyn	Konstadt
Niemcza	Nimptsch	Zawadzkie	Andreashiitte
Niemodlin	Falkeuberg	Zdzieszowice	Odertal
		Żmigród	Frachenberg