28 29 (33)

W filmie dokumentalnym objawia sio także, choćby prymitywnie, uporząd-• owany obraz, świata, a więc charakterystyczne dla całej kultury ludzkiej dążenie do zrozumienia świata, do znalezienia jego istoty, jego generalnej zasady.

takie „uporządkowane odzwierciedlenie rzeczywistości - pisze dalej Wiszniewski nadaje filmowi dokumentalnemu sens bardzo szeroki, obejmujący I >< jwiem również film naukowy i oświatowy". Jednak w węższym, powszechnie przyjętym rozumieniu,

przedmiotem zainteresowania twórców [kina dokumentalnego] jest człowiek i wszystkie jego sprawy [...] W odróżnieniu od filmu fabularnego charakterystyczno dla filmu dokumentalnego jest to, że punktem wyjścia są konkretni, rzeczywiście istniejący ludzie, konkretne sytuacje, konkretne przedmioty. Krótko mówiąc, przedmiotem zainteresowania twórców filmu jest rzeczywistość ludzka, rzeczywistość społeczna.

(Wiszniewski, 1976, s. 62 i 63)

I >olimcj,i ułożona przez Wiszniewskiego zawiera w syntetycznym skrócie wiele punktów obecnych w definicjach powyżej przytoczonych. Mówi się tutaj i u wierności rzeczywistości, i o człowieku jako przedmiocie zainteresowań, i n społecznym wymiarze filmu dokumentalnego. Wszystkim tym uwagom nadaje jednak polski dokumentalista inny charakter, bliski perspektywie antropologicznej. Wierność rzeczywistości ujmuje jako zgodność (filmowego) obrazu świata z ludzkimi wyobrażeniami o rzeczywistości, a cel filmu dokumentalnego przestaje mieć związek z doraźnymi działaniami socjotechnicznymi, a zostaje podporządkowany ludzkiemu pragnieniu zrozumienia świata.

1.3. Próba własnej definicji

k iedy spojrzymy raz jeszcze na wszystkie przytoczone powyżej definicje, okaże się, ze film dokumentalny próbowano definiować poprzez: jego cele społeczne (edukacja społeczeństwa demokratycznego); tematykę (warstwy pracujące lub, w innym ujęciu, dziedziny ekonomii, kultury, stosunków międzyludzkich, lub leż „bezpośrednia sytuacja społeczna", wreszcie, najbardziej ogólnie, człowiek i jego sprawy); metody pracy na planie, i szerzej, pracy nad filmem (chodzi przede wszystkim o specyfikę okresu przygotowawczego i zdjęciowego); efekt wywierany na widzu (wrażenie prawdy, bezpośredniego kontaktu z rzeczywi-

/il< >Sl	■ią, byt
Irks	ty „ins
nr iii	atogra
rt )i !>	'aj oc/l
f' *	lecyc
liili/.mu pi
>M

i na mieiscu zdarzeń): soecyfike środowiska dokumentalistów, kon-

fabularnego. |cst lo uzasadnione choCby historią refleksji nad filmem dokumcn talnym, a także potocznym sposobem rozumienia togo rodzaju kina. Pierwszy impet zarówno w dyskusjach potocznych, jak i refleksji teoretycznej zmierza do odróżnienia „kina faktu" od „kina fikcji". Jednak takie odróżnienie, chód ważne, nie jest wystarczające. Aby zdefiniować film dokumentalny, określić jego odrębność, musimy wyznaczyć granice z trzech stron. Po pierwsze, oddzielić go od fikcji; po drugie, oddzielić go od kina tzw. „eksperymentalnego" czy awangardowego, a przynajmniej pewnej jego postaci; po trzecie wreszcie, dokonać rozróżnień w obrębię niego samego.

1.3.1. Dokument a fabuła

Punktem wyjścia do skonstruowania własnej definicji filmu dokumentalnego, unikającej - mam nadzieje - słabości definicji omówionych powyżej, jest prosta konstatacja, żejto, co film dokumentalny „w istocie" rejestruje, nie jest rzeczywistością samą w sobie, lecz momentem zetknięcia sie rzeczywistości i ekipy filmowej. Ten moment jest kluczowym wyróżnikiem dokumentalizmu. To on w sposób najbardziej wyrazisty decyduje o odróżnieniu filmu dokumentalnego od fabularnego. Sposób zaistnienia tego momentu styku decyduje również o dystynkcjach w obrębię samego kina niefikcjonalnego, decyduje o różnicach miądzy jego podgatunkami.

Rozpatrzmy wiec najbardziej ogólną formułę metody pracy dokumentalisty. Brzmi ona tak (definicja robocza nr 1):

Film dokumentalny to taki film, w którym podczas pracy na planie realizatorzy nie ingeruj ą^x w rzeczywistość filmowaną.

Jeżeliby te definicje rozwinąć, przybrałaby ona formę szeregu zakazów, • harakterystycznądla „poetyki negatywnej", tj. definiowania poprzez negacje, lej w miarę pełna lista wyglądałaby następująco: dokumentaliście nie wolno zatrudniać aktorów, pisać im tego, co mająmówić, planować im zajęć, dyrygować ich zachowaniem przed kamerą, zmieniać ich sposobu ubierania (tj. ubierać ich w kostiumy), przenosić ich bez wiedzy widza w zupełnie nowe dla nich środowisko; nie wolno również ingerować w wygląd filmowanych miejsc, ani odkształcać ich przez techniki zdjęciowe i montażowe. Można też spróbować sformułować to samo w istocie zalecenie w sposób pozytywny:-film niefikcjo-n.tIny rejestruje naturalne zachowania „normalnych" ludzi (tj. nic aktorów) w ich naturalnym środowisku.J

Wobec takich sformułowań wysuwa sie zazwyczaj dwojakiej natury obiekcje. l'o pierwsze, mówienie o nieingerencji w rzeczywistość jako podstawowym wyróżniku dokumentalizmu jest fałszem, bo sam fakt realizacji filmu, po jawienia sit; w danej rzeczywistości ekipy z kamerą, jesl potężną ingeren