288

łitt&yk Kasza

łitt&yk Kasza

gatunki (tyby młode i małe). Aby spełnić powyższy wymóg, przepławki muszą posiadać odpowiednio łagodny spadek. Przepławki muszą być nic tylko prawidłowo skonstruowane, aby zapewnić określone warunki przepływu wody, lecz również tak zlokalizowane, by ryby mogły znaleźć do nich drogę. W przeciwnym przypadku taka przepławka nie spełni przypisanej jej funkcji. Chodzi o to, by wypływająca woda z przepławki działała wabiąco na wędrujące tyby - ryby płynąc w górę rzeki kierują się prądem. Uzyskuje się to przez usytuowanie ujścia wody z przepławki w stosunku do nurtu rzeki pod kątem ostrym, nie wyższym niż 30° oraz przez szybkość prądu wody wypływającej z przepławki, wyższą w stosunku do nurtu rzeki o około 0,20-0,30 m • s'¹. Szybkość prądu wody wypływającej z przepławki nie powinna przekraczać 60-80% prędkości krytycznej dla ryb (0,9-13 m • s*¹ dla ryb łososiowatych. 0.7-0.9 m • s*¹ dla ryb karpiowatych). Aby ryby mogły łatwo znaleźć wejście do przepławki, urządzenie to powinno być też łagodnie połączone z dnem rzeki. Z kolei sama konstrukcja przepławki powinna zapewniać w niej taki poziom wody, by ryby mogły nie tylko przez te urządzenia przepływać, ale znaleźć schronienie. Również komory przepławek powinny mieć gabaryty zależne od maksymalnych rozmiarów gatunkowych wędrujących przez przepławkę ryb. Podsumowując, przepławki muszą być każdorazowo dostosowane do konkretnej sytuacji terenowej przy spiętrzeniu i potrzeb każdego gatunku ryb. Więcej szczegółów na temat konstrukcji przepławek i warunków, jakim powinny one

sprostać można znaleźć w opracowaniu Wiśniewolskiego (2005), które posłużyło mi do napisania tego fragmentu tekstu. Dodam tylko, że w przypadku silnie zmienionych części wód powierzchniowych, czyli przekształconych antropogenicznie rzek, a taka sytuacja ma miejsce podczas przegrodzenia cieku i powstania zbiornika zaporowego, powinny być preferowane „techniczne” urządzenia służące migracji ryb (np. przepławki szczelinowe, windy dla ryb). W przypadku wód naturalnych zastosowanie powinny znaleźć urządzenia „bliskie naturze” (np. bystrotoki, obejścia) (Jelonek 2008).

O przepławkach i ich budowie piszą również Lubieniecki (2002), Bojarski i in. 2005, Jelonek, Wierzbicki (2008). Z literatury zagranicznej na uwagę zasługuje opracowanie Lariniera i in. (2002). Polecam te opracowania, gdyż zawarta w nich wiedza powinna być wykorzystywana do przywracania funkcji tranzytowych rzekom i zwiększenia w nich bogactwa ichtiofauny. Na przykład, opracowanie Jelonka i Wierzbickiego (2008) zawiera zdjęcia, schematy oraz opisy różnych urządzeń - zrealizowanych we Francji, Niemczech oraz USA - służących migracji ryb. Można zapoznać się z przepławkami niewiele różniącymi się od naturalnej rzeki, czy też z przepławkami szczelinowymi i windami dla ryb. Opisana jest także śluza/przepławka nawigacyjna. Pamiętajmy jednak, że nawet najlepiej funkcjonująca przepławka w pełni nie zrekompensuje warunków przegrodzonej budowlami piętrzącymi rzeki (Wiśniewolski 2005).

Źle skonstruowane przepławki stanowią barierę utrudniającą lub wręcz uniemożliwiającą pokonanie przeszkody, jaką stanowi zapora. Przykładem złego działania tego technicznego środka, mającego łagodzić oddziaływanie zapór na ryby, jest przypadek Idaho Power Company, która wbudowała przepławki w każdą ze swych zapór w Kompleksie Piekielnego Kanionu. Okazało się jednak, że nie spełniały one swojej funkcji i łososie przestały migrować do górnej części sieci rzecznej w Piekielnym Kanionie. W Norwegii, w zlewni rzek Glomma i Lagen na 40 istniejących zapór zamontowane są 34 przepławki.

Wśród nich tylko 26,5% działa z „dobrą efektywnością”, 41% działa mniej dobrze, zaś 32% nic spełnia swego zadania (Zapory a rozwój 2000). Przykładem prawidłowo funkcjonującego „urządzenia służącego do migracji ichtiofauny", w którym nie tylko ryby, ale także owady wodne mogą pokonać przeszkodę w postaci zapory i wynikającą ze spiętrzenia różnicę poziomów wody, jest przepławka przy stopniu Freudenau na Dunaju (Szamowski 2005).

Historyczne szlaki migracji ryb wędrownych dwuśrodowiskowych (diadromicznych) oraz wędrownych (daleko wędrujących) ryb jednośrodowiskowych powinny być lub mogą służyć jako wyznaczniki przebiegu korytarzy ekologicznych. Do czasu wyznaczenia rzecznych korytarzy ekologicznych lub działań poza wyznaczonymi korytarzami rzecznymi, uzasadnieniem przystąpienia do przywracania drożności (ciągłości) powinien być spodziewany efekt ekologiczny. Za kryterium uzyskanej wymiernej korzyści środowiskowej może służyć długość wolnego od zabudowy odcinka rzeki (potoku) oraz areał potencjalnych siedlisk lub miejsc rozrodu powyżej przegrody. Miarą mogą też być inne parametry wykorzystywane do oceny stanu ekologicznego wód (rys. 5.7) (Jelonek 2008, Jelonek Wierzbicki 2008).

Rys. 5.7. Analiza kryterialna zasadności budowy urządzeń migracji ryb (wg Lariniera i in. — zmienione - za Jelonkiem 2008)

potrzebne

Ur*%dzeniedo migracji ryb potrzebne