28

2. Morfem - morf

Składniki wyrazów, którym możemy przypisać co najmniej jedną z wyżej wymienionych trzech funkcji, nazywamy morfemami. Możemy je wyodrębnić na podstawie regularnych relacji do wyrazów o podobnej formie i funkcji. Dokonajmy tej operacji na jednym z powyższych przykładów, mianowicie na wyrazie raną. Jego znaczenie słownikowe możemy opisać jako 'miejsce skaleczone ciała człowieka lub zwierzęcia’. To samo znaczenie przypisujemy także wyrazom (formom wyrazowym) podobnym: rema, rany, raną, a różnica między nimi polega na możliwości tworzenia związków składniowych z innymi wyrazami, co z kolei pociąga za sobą pojawianie się ich w różnych miejscach schematu składniowego; por.

(2)    Janek zabrudził ranę na palcu.

(3)    Pielęgniarka położyła na ranę opatrunek.

(4)    Janek nie zabrudził rany.

(5)    Rana goi się dobrze.

(6)    Marysia martwi się niezagojoną raną.

Jak widać, różnica w użyciu składniowym tych wyrazów jest sygnalizowana ich różnym zakończeniem: -ę, -y, -a, -ą, dodawanym do części wspólnej ran-, która jest już niepodzielna z tego punktu widzenia. Tym samym stwierdzamy, że każdy z tych wyrazów jest strukturą złożoną z dwu morfemów spełniających odmienne funkcje językowe: wyodrębnione zakończenia są wykładnikami funkcji gramatycznych (fleksyjnych i składniowych), wspólny im zaś morfem ran- jest wykładnikiem podanej wyżej funkcji nazywającej miejsce skaleczone organizmu.

Z zestawienia par leksemów RANKA : RANA, CHODZENIE : CHODZIĆ wynika, że ranka i chodzenie są również rozkładalne na kilka morfemów.

r

PODSTAWY MORFOLOGII, MORFEM MORF

57

W ranka wyodrębniamy morfem ran- o funkcji nazywającej, morfem -k-o funkcji gramatycznej modyfikującej znaczenie morfemu ran- (ranka ■ mała rana) oraz -a (w opozycji do ranki, ranką itd.) o funkcji składniowej. W chodzenie wyodrębniamy morfem chodź- o funkcji nazywającej, -eń-o funkcji gramatycznej zmieniającej możliwości użycia składniowego morfemu chodź-, oraz -e (w opozycji do chodzenia, chodzeniu itd.), również o funkcji wykładnika składniowego.

Każdy morfem ma swoje znaczenie i formę. Znaczeniem morfemu jest jego funkcja nazywająca lub gramatyczna, natomiast formę morfemu stanowi ciąg (także jednoełementowy lub zerowy) fonemów, który jest wykładnikiem jego znaczenia. Znaczenie morfemu i jego forma tworzą nierozerwalną całość. Morfem zdefiniujemy więc następująco: jest to podstawowa jednostka języka, która spełnia funkcję nazywającą lub gramatyczną, wyrażoną odpowiednim ciągiem fonemów.

Znaczenie i forma morfemu mogą być pojmowane jako kompleksowe (niepodzielne) lub złożone (podzielne) z gramatycznego punktu widzenia, \przy czym kompleksowemu gramatycznie znaczeniu nie musi odpowiadać

forma złożona ani na odwrót. Z tego punktu widzenia możliwe są cztery

\

sytuacje:

1.    kompleksowe gramatycznie znaczenie morfemu wyrażane złożoną formą, np. morfem ran- ma znaczenie 'miejsce skaleczone żywego organizmu’ i formę złożoną z trzech fonemów /r+a+n/;

2.    złożone znaczenie morfemu wyrażane prostą formą, np. na znaczenie morfemu -ę w ran-ę składają się dwie funkcje gramatyczne: 'biernik’ i 'liczba pojedyncza’, a jego formę stanowi jeden fonem /e/;

3.    złożone znaczenie morfemu wyrażane złożoną formą, np. morfem -ami w ranami ma znaczenie złożone 'narzędnik’ i 'liczba mnoga’, wyrażane formą złożoną z trzech fonemów /a+m+i/;

4.    niepodzielne znaczenie morfemu wyrażane niepodzielną formą, np. morfem -a- w wyrazie pisał-a, w opozycji do pisał-0, pisał-o, ma znaczenie 'rodzaj żeński’, wyrażane jednym fonemem /a/.

Formę morfemu tworzy w większości wypadków nierozerwalny ciąg fonemów lub jeden fonem (por. powyższe przykłady). Zdarzają się jednak dwa wypadki szczególne. Pierwszy zachodzi wtedy, gdy formę jednego morfemu tworzą dwa ciągi fonemów, rozdzielone formą innego morfemu; jako przykład może posłużyć ba- się w wyrazach bać się, bał się, bałyśmy się itp., którego obie części są wykładnikiem jednej funkcji językowej -

k