30 31 (40)

30 CłfW I. W prnwud/rnic do rkaooraii

biorstwa kapitalistycznego. Realizowały zadania wyznaczane im każdorazowo przez jednostki nadrzędne. Spośród wielu zadań i wskaźników wykonywały przede wszystkim te. które w ocenie jednostek nadrzędnych były najważniejsze. Praktyka dowiodła. że były to głównie wskaźniki produkcji

Również pozycja gospodarstw domowych była inna niż w gospodarce rynkowej. Istniejący system funkcjonowania gospodarki w znacznym stopniu ograniczał racjonalność ich zachowań, zarówno jako konsumentów, jak i jako pracowników. Miały one bardzo ograniczoną swobodę wyboru i skazane były na nieustanne ..polowanie” na deficytowe dobra, zaś dokonywane przez nic wybory ekonomiczne w niewielkim stopniu wpływały na zachowania przedsiębiorstw. Z kolei nieustanny popyt na pracowników zgłaszany przez przedsiębiorstwa oraz stosowane przez nie systemy wynagrodzeń nie skłaniały wystarczająco silnie pracowników do solidnej pracy, troski o miejsce pracy i doskonałość zawodową.

Opisany tu model gospodarki centralnie planowanej odpowiada jej ..klasycznej" postaci, która w Polsce występowała w stosunkowo czystej postaci w okresie 1950-1970. Później (np. w latach osiemdziesiątych) wprowadzano modyfikacje systemowe (zwiększona rola tzw. parametrów ekonomicznych w oddziaływaniu na przedsiębiorstwa, wzrost ich samodzielności, zwiększona rola samorządu pracowniczego itd.). Nic zmieniły one jednak istoty gospodarki centralnie planowanej i nic zapobiegły jej załamaniu się. a raczej przyczyniły się do jej upadku.

1.10.4. Wady gospodarki centralnie planowanej

Gospodarka centralnie planowana nic miała poważniejszych zalet. Co prawda nie istniało, jak to jest w gospodarce rynkowej, jawne bezrobocie, ale występowały duże przerosty w zatrudnieniu (zwane też bezrobociem ukrytym). Nic było regularnych wahań koniunkturalnych, zdarzały się jednak bardzo głębokie załamania (kryzysy), co prawda mniej regularne. Nic było tak dużych nierówności dochodowych. jakie występują w niektórych krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej, ale też nic było efektywnego systemu motywacji (którego bez znacznego zróżnicowania stworzyć się raczej nic da). Nic było poczucia niepewności, jakie towarzyszy dosyć często grupom ludności o niskich dochodach w gospodarce rynkowej, ale funkcjonujący w krajach ..realnego socjalizmu" system zabezpieczenia społecznego był bardzo kosztowny i z roku na rok działał coraz gorzej.

Pełna lista wad gospodarki centralnie planowanej byłaby bardzo długa. Oto tylko ważniejsze:

I. Nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych. System funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej nic skłaniał do racjonalnego wykorzystania czynników produkcji i obniżki kosztów, a wręcz przeciwnie, sprzyjał marnotrawstwu zasobów gospodarczych. W warunkach ..miękkiego" ograniczenia budżetowego przedsiębiorstwa nic były zmuszone do oszczędnego gospodarowania zasobami pracy oraz rzeczowymi czynnikami produkcji, ponieważ państwo udzielało dotacji i sub-wcncji przedsiębiorstwom, żalem mogły one funkcjonować i rozwijać się niezależnie cxl osiąganego przez siebie zysku. Nakazowy tryb przydzielania zadań oraz środków ich realizacji skłaniał do ukrywania rezerw i gromadzenia możliwie największej ilości zasobów gospodarczych, co sprzyjało ich marnotrawstwu. Nie narażone na bankructwo przedsiębiorstwa¹⁰ oceniano przede wszystkim na podstawie stopnia wykonania planów produkcji mierzonego najczęściej za pomocą wskaźników wartościowych (np. wartość produkcji globalnej). Ponieważ elementem składowym wartości produkcji były koszty produkcji, przedsiębiorstwom opłacało się produkować drogo. Wyższe koszty oznaczały bowiem większą wartość wykonanej produkcji.

2.    Nieefektywny system motywacyjny. Zdominowany przez państwową własność czynników produkcji system funkcjonowania gospodarki nic skłaniał jednostek do angażowania własnego majątku w działalność gospodarczą, podobnie jak nic zachęcał kierownictw przedsiębiorstw do wzmożonego wysiłku, wyzwalania ich inicjatywy i pomysłowości, poszukiwania bardziej efektywnych kombinacji czynników produkcji itd. Nie pozwalał też na uruchomienie wystarczająco silnych bodźców wobec szeregowych pracowników.

3.    Niska innowacyjność gospodarki. W gospodarce centralnie planowanej wprowadzanie innowacji techniczno-organizacyjnych nie leżało w interesie pracowników i kierownictw przedsiębiorstw, gdyż zagrażało wykonaniu planów, a to z kolei wiązało się z niższymi płacami i możliwością utraty premii i nagród. Istotnym hamulcem procesów innowacyjnych (a także źródłem niskiej jakości produkcji. ubóstwa asortymentowego itp.) były: wysiłki stopień zmonopolizowania gospodarki i dominacja tzw. rynku producenta, a więc rynku charakteryzującego się stałą nadwyżką popytu nad podażą. Barierą było to. że wprowadzanie większych innowacji wiąże się zwykle ze znacznymi nakładami inwestycyjny mi, powinno w ięc być poprzedzone możliwie precyzyjnym rachunkiem ekonomicznym, a ponadto wymaga ponadprzeciętnego zaangażowania ze strony kierownictw wdrażających innowacje jednostek. Żaden z tych warunków nie mógł być spełniony w praktyce, ani na szczeblu centralnym (na którym zapadały kluczowe decyzje o inwestycjach i innowacjach), ani w pozbawionych samodzielności przedsiębiorstwach.

4.    Brak dyscypliny finansowej w przedsiębiorstwach, związany z brakiem konkurencji. ..miękkim" ograniczeniem budżetowym przedsiębiorstw, tzn. ich funkcjonowaniem bez konieczności liczenia się z zasadą samofinansowania (pokrywaniem własnych wydatków z własnych przychodów).

5.    Brak tendencji do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej. Z samej istoty mechanizmu funkcjonowania gospodarki (tzn. z jego nakazowego, nieryn-kowego charakteru, w tym zwłaszcza administracyjnego ustalania cen w oderwaniu od rzeczywistych relacji popyt-podaż) wynikała raczej tendencja do trwałej nierównowagi. i to zarówno w' odniesieniu do dóbr konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych. Była ona dodatkowo wzmacniana przez takie cechy systemu gospodarczego, jak

' W praktyce nic zdarzały się przypadki likwidowania przedsiębiorstw / powodu zlej sytuacji finansowej i braku zysku.