37

78 MORFOLOGIA

4.3. Zestawienie części mowy

Poniżej przedstawiamy zestawienie wyodrębnionych części mowy wraz z krótkimi charakterystykami i przykładami. Większość nazw, jak widać, pochodzi z tradycji gramatycznej, pozostałe zostały przejęte z nowszych prac lub są nowotworami autora.

Wykrzykniki to leksemy używane samodzielnie jako wypowiedzenia niezależne od kontekstu, np. CZEŚĆ! DOBRANOC! HALO! ACH! RANY BOSKIE!

Dopowiedzenia to samodzielne wypowiedzenia, które stanowią krótkie odpowiedzi na pytania lub reakcje na wcześniejsze wypowiedzi, np. (Czy Jaś wybił szybę?) ~ TAK. NIE. OCZYWIŚCIE. (Jutro rozpoczynamy pracę,) - TAK. ZGODA. DOBRA.

Czasowniki to leksemy, których naczelną funkcją językową jest funkcja nadrzędnika zdania. Należą tu leksemy tradycyjnie zaliczane do czasowników, jak PISAĆ, CHODZIĆ, SPAĆ, NALEŻY, GRZMI, ale także takie wyrazy, jak WIDAĆ, MOŻNA, WARTO, które różnią się od poprzednich odmianą, por. pisał : można było, pisałby : można by, oraz nie-zmieniające swej formy, np. CHLUP, CMOK, HUZIA, WON.

Rzeczowniki to leksemy, które funkcjonują w zdaniach jako akomodo-wane podrzędniki, ale szczególne: w jednym ze związków z nadrzęd-nikiem zdania zdolne są rządzić jego formą, czyli są jednocześnie ukomodowane i akomodujące (por. „Składnia”, s. 275). Zaliczamy do nich tradycyjne rzeczowniki, jak PAN, OKNO, RĘKA, a ponadto tzw. zaimki rzeczowne, np. JA, KTOŚ, NIKT, ponieważ występują w tych samych pozycjach składniowych. Cechą morfologiczną rzeczowników, ważną dla przystosowania składniowego, jest ich odmiana przez przypadki, w większości także przez liczby, poza tym (z wyjątkiem niektórych zaimków) mają przypisany jeden z rodzajów gramatycznych. Są rządzone przez nadrzędniki zdania pod względem wartości przypadka, a rządzą nimi pod względem liczby i ewentualnie rodzaju. Istnieje też grupa rzeczowników niezmieniających swej formy, jak ALIBI, TABU, ALUMINIUM.

Liczebniki to leksemy, które podobnie jak rzeczowniki funkcjonują w zdaniach jako akomodowane podrzędniki. Jednak w przeciwieństwie do nich nie rządzą nadrzędnikiem zdania, lecz swoim nadrzędnikiem, którym jest rzeczownik, przystosowując go pod względem formy przypadka; same też są przez rzeczowniki rządzone pod względem rodzaju (por. dwie studentki : pięciu studentów). Tak wyznaczone liczebniki obejmują tylko leksemy tradycyjnie nazywane liczebnikami głównymi i zbiorowymi, a więc JEDEN, PIĘĆ, STO, WIELE, DWOJE, PIĘCIORO, KILKORO itp. Odmieniają się przez przypadki, a główne też przez rodzaje; kilka liczebników nie zmienia swej formy, np. PÓŁ, TROCHĘ, DUŻO (sera).

Przymiotniki to leksemy, których główną funkcją językową jeRt również funkcja podrzędnika akomodowanego, ale w przeciwieństwie do rzeczowników i liczebników nie mogą rządzić formą swojego nadrzędnika. Do klasy tej należą tradycyjne przymiotniki, jak BIAŁY, DUŻY, INTELIGENTNY, ale także grupy leksemów zaliczanych dawniej do liczebników, czyli tzw. liczebniki porządkowe, wielorakie, wielokrotne i mnożne, np. DRUGI, DWOJAKI, DWUKROTNY, PODWÓJNY, oraz zaliczane dawniej do form czasowników tzw. imiesłowy przymiotnikowe, np. ŚPIĄCY, WYSPANY, wreszcie część tzw. zaimków przymiotnych, np. MÓJ, KAŻDY, JAKIŚ. Pewna grupa przymiotników nie zmienia swej formy, np. (spódniczka) MINI, BORDO, KHAKI.

Przysłówki, jak wynika ze schematu, to nieakomodowane podrzędniki zdań - są nieodmienne. Tworzą związki składniowe z czasownikami lub przymiotnikami jako swoimi nadrzędnikami. Należą tu tradycyjne przysłówki, np. DOBRZE, GŁUCHO, WCZORAJ, a także tzw. zaimki przysłow-ne, np. TAK (dobry), WTEDY, GDZIEŚ.

Względniki to leksemy, które spełniają funkcję łączącą, ale równocześnie zajmują pozycję członu zdania. Łączą one zdania pojedyncze w zdania złożone w taki sposób, że zastępują jeden z odmiennych członów zdania pierwszego lub całe zdanie pierwsze, ale stanowią człon zdania drugiego. Odmieniają się przez przypadki, większość też przez rodząjc i liczby, a ich forma jest uzależniona od dwu składników łączonych zdań (por. „Składnia”, s. 295). Do klasy tej należą leksemy takie, jak KTÓRY, JAKI, KTO, CO, ILE, nazywane tradycyjnie odmiennymi zaimkami względnymi.

Relatory to leksemy, których funkcja składniowa jest taka sama, jak funkcja względników. Różnią się od nich tym, że są nieodmienne, ich forma nie może więc być akomodowana przez inne człony zdań. Zastępują przysłówki i wyrażenia o podobnym do nich znaczeniu, np. (wtedy)