90

184 MORFOLOGIA

czterech części mowy: rzeczowników, przymiotników, czasowników i przysłówków, i ich podstawy również głównie do tych części mowy należą, ilość rodzajów tych zmian nie może być duża; są to przede wszystkim zmiany następujące:

czasownik rzeczownik, np. śpiewać —> śpiewanie, rzeczownik —> czasownik, np. król -> królować, przymiotnik —> rzeczownik, np. gruby grubość, przymiotnik -» czasownik, np. chory —> chorować, czasownik przymiotnik, np. nudzić —> nudny, przymiotnik -» przysłówek, np. dobry —> dobrze (inne typy zmian są o wiele rzadsze).

Zupełnie inaczej przedstawia się realizacja funkcji znaczeniowej, zwłaszcza mutacyjnej. Ilość możliwości morfologicznego tworzenia nazw dla różnych grup osób, przedmiotów, czynności, stanów, cech i innych zjawisk od nazw dla nich podstawowych jest ogromna; niektóre nazwy (nawet tworzone tym samym formantem) mogą być bardzo wyspecjalizowane, np. odrzeczownikowe nazwy statków z formantem -owiec-0, por. drobnicowiec, kontenerowiec, zbiornikowiec, lotniskowiec, lub nazwy mięs z formantem -in-a, por. konina, baranina, cielęcina, sarnina itp. Ponadto znaczenia leksykalne derywatów bardzo często nie pokrywają się z sumą znaczeń wnoszonych przez ich części składowe, np. stolarz to ktoś, kto wykonuje nie tylko stoły, a ze składników derywatu bielinek nie wynika, że to jest biały motyl.

Szczegółowe wyliczenie tak wyspecjalizowanych znaczeń formantów i uwzględnienie znaczeń leksykalnych derywatów nie jest w gramatyce możliwe ani celowe dla odtworzenia schematów słowotwórczych. Uwzględnimy je tylko na początku analizy par leksemów pozostających w relacji słowotwórczej. Później będziemy się posługiwać tylko ogólnymi znaczeniami strukturalnymi. Zbierzemy je w ogólniejsze klasy znaczeniowe (funkcjonalne), poświadczone w dużej liczbie derywatów i nazwiemy wartościami kategorialnymi formantów. Derywaty o tej samej wartości kategorialnej tworzą kategorię słowotwórczą.

Wyjątkowe są sytuacje, aby dźwiękowo ten sam formant tworzył derywaty o jednej tylko wartości kategorialnej. Częściej bywa tak, że tworzy ich więcej, jak również tak, że kilka formantów wyraża tę samą wartość kategorialną. Dlatego uchodzi potrzeba dokładniejszego podziału derywatów według tak zwanyoh typów słowotwórczych. Typ słowotwórczy tworzy zbiór derywatów o tej samej wartości kategorialnej i tym samym dźwiękowo formancie.

Zilustrujmy te zbiory przykładami.

Nietrudno zauważyć, że derywaty domek, obrazek, rowerek, kotek, piesek pozostają w identycznym stosunku do swoich podstaw dom, obraz, rower, kot, pies. W każdym z nich wyodrębniamy ten sam formant -(e)k-0, który przy powyższych tematach nadaje derywatom wartość kategorialną zdrobnień. Wszystkie one (i wiele innych tak samo zbudowanych) należą do typu słowotwórczego zdrobnień rodzaju męskiego z formantem -{e)k-0. Inny typ słowotwórczy, choć o tej samej wartości kategorialnej, stanowią zdrobnienia męskie z formantem -ik-0 II -yk-0 (ta druga postać formantu po spółgłoskach, które nie dopuszczają sąsiedztwa z i), por. koń —» konik, medal —> medalik, wazon —> wazonik, talerz —> talerzyk. Jeszcze inne typy słowotwórcze stanowią zdrobnienia żeńskie z formantem -k-a i zdrobnienia nijakie z formantem -k-o, por. ręka —> rączka, głowa —» główka, chata —» chatka; oko —> oczko, państwo —» państewko, opowiadanie —> opowiadanko. Wszystkie wymienione wyżej typy słowotwórcze (a także kilka innych, por. miast-o —> miast-eczk-o, rzek-a —> rzecz-ułk-a, statu-a —► statu-etk-a) wchodzą do kategorii słowotwórczej zdrobnień.

Wspomnieliśmy wyżej, że ten sam dźwiękowo formant może tworzyć derywaty o różnych wartościach kategorialnych. Zależy to od charakteru gramatycznego podstawy słowotwórczej, do której jest dołączany.

I tak np. formant -(e)k-0, poza omówioną wyżej wartością kategorialną zdrabniającą, tworzy derywaty odczasownikowe o wartości podmiotu czynności, procesu lub stanu, por. gra-ć, graj-ą —> graj-ek, świergot-ać —> świergot-ek, wyrodz-ió się —> wyrod-ek, a derywatom odprzymiot-nikowym nadaje wartość nosiciela cechy, por. głup-i —> głup-ek, praw-dziw-y —» prawdziw-ek, śmiał-y —> śmiał-ek. Podobnie derywaty z formantem -k-a, poza wartością zdrobnień, mają wartość kategorialną 'żeńskość', jeśli ich podstawami są rzeczowniki męskie, np . aktor —> aktor-ka, nauczyciel —> nauczyciel-ka, wartość kategorialną 'rzeczownikowa nazwa czynności’, jeśli ich podstawami są czasowniki, por. wędrow-ać -* wid-rów-ka, dogryw-ać —> dogryw-ka, wysył-aó —» wysył-ka, a wartość 'nieoso-bowy nosiciel cechy’, jeśli ich podstawami są przymiotniki, np. zielon-y —> zielon-ka, jałow-y -ł jałów-ka, surow-y —> surów-ka. Zgodnie z definicją typu słowotwórczego derywaty z odmienną wartością kategorialną, nawet jeśli posiadają dźwiękowo ten sam formant, należą do odmiennego typu słowotwórczego (i oczywiście do innej kategorii słowotwórczej),