43 (422)

Do czynników sprzyjających rozwojowi przestępczości nieletnich należy trudna sytuacja materialna rodziny, brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb.

Wyniki badań L. Mościckiej¹ świadczą o tym, że przestępczość nieletnich bywa następstwem niskiego poziomu moralnego rodziny, jej pasożytniczego trybu życia, działalności przestępczej, a nieraz nawet nakłaniania do uczestnictwa w niej. Rozwojowi przestępczości nieletnich sprzyjają: brak więzi emocjonalnej dziecka z rodzicami, ich nadmierną surowość, częste stosowanie kar cielesnych, impulsywność i zmienność stanów emocjonalnych, okazywanie braku zaufania, nieuzasadnione podejrzenia o kłamstwa i oszustwa.

W opisanym niżej przypadku istotnym motywem ucieczki z domu oraz kradzieży popełnionych przez czternastoletniego Tadeusza było stosowanie przez ojca surowych kar fizycznych.

„Uciekłem z domu, bo tatuś bił mnie nieraz niewinnie. Na przykład za to, że źle się uczę. A ja nie mogłem się dobrze uczyć, bo przeszkadzała mi mała siostra, wszystko mi zabierała i niszczyła zeszyty. Dostałem lanie za nią i na drugi dzień uciekłem. Gdy wieczorem spotkałem mamę, to powiedziała, żebym poszedł do domu i że nie dostanę już lania, lecz gdy ją usłuchałem, to tatuś ściął mi włosy i wypędził z domu: «idź, wynoś się teraz, jak masz uciekać (...)» Nie miałem co jeść i okradłem mieszkanie prywatne. Wziąłem zegarek, teczkę skórzaną, skarpetki, podkoszulkę, jedną koszulę i 2800 zł gotówki, żeby mi wystarczyło na jakiś czas”.²

Atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie jest uzależniona od jej struktury. Powstawaniu dewiacji w rozwoju społecznym dzieci i młodzieży sprzyja rodzina rozbita, rodzina skłócona i narażona na częste konflikty, rodzina, w której funkcje opiekuńcze spełnia macocha lub ojczym.

Wymienione czynniki środowiskowe mogą wpływać na rozwój przestępczości nieletnich. Ich roli nie należy jednak generalizować, zakładając, że każde dziecko wychowane w trudnych warunkach materialnych, surowo karane przez rodziców, przebywające w rodzinie rozbitej, posiadające macochę łub ojczyma musi zejść na drogę przestępczości. Jest to również uzależnione od indywidualnych właściwości nieletniego — poziomu jego rozwoju umysłowego oraz struktury osobowości.

L. Mościcka³ badała sprawność umysłową chłopców w wieku 13—17 lat przebywających w schroniskach dla nieletnich przestępców. Spośród 840 badanych inteligencję ponadprzeciętną stwierdzono tylko u 0,23%, rozwój umysłowy w granicach normy — u 31%, ociężałość umysłową — u 54%, upośledzenie umysłowe — u 15%.

Obniżona sprawność umysłowa jest jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych, wywołanych przez nie wagarów, zrywania więzi ze szkołą oraz powstałego wskutek tego opóźnienia w nauce. W badaniach L. Mościckiej 97% nieletnich wykazało opóźnienie w nauce szkolnej. Wśród nich opóźnieni o jeden rok stanowili 15%, o dwa lata — 26,5%,

0    trzy lata — 26%, o cztery lata — 15%, o pięć lat — 11,5%, o sześć

1    więcej lat — 3%.

Do czynników osobowościowych wykazujących związek z przestępczością nieletnich należą zaburzenia neurotyczne i psychopatia. Badania H. Spionek⁴ wykazały, że wśród 200 nieletnich przestępców 123 przejawiało zaburzenia neurotyczne przyjmujące formę zwiększonej pobudliwości emocjonalnej i ruchowej połączonej z agresywnością lub też z zahamowaniem i lękliwością.

Powstawaniu przestępczości nieletnich sprzyja „niedorozwój moralny”, polegający na niezdolności przeżywania takich uczuć społecz-no-moralnych, jak życzliwość, sympatia, współczucie. Towarzyszy temu brak poczucia winy oraz lęku przed konsekwencjami własnego aspołecznego zachowania się. Są to przejawy psychopatii.

Analizując zaburzenia psychiczne sprzyjające rozwojowi przestępczości, K. Dąbrowski⁵ oprócz przestępczości psychopatycznej wyróżnia przestępczość powstającą na tle stanów paranoidalnych, zmian osobowości będących następstwem zapalenia mózgu, przestępczość towarzyszącą epilepsji oraz spowodowaną psychozą rozszczepienną.

Podobnie jak poszczególne czynniki środowiskowe, również defekty osobowości nie muszą powodować rozwoju przestępczości nieletnich. Jak zaznacza T. Bilikiewicz „...nawet najcięższe defekty charakterologiczne można skompensować, gdyby udało się podnieść morale społeczeństwa... Zarówno dzieci charakteropatyczne, jak i zdrowe,

189

1

   Ibidem.

2

   Ibidem.

3

.    ² Ibidem.

4

H. Spionek Psychologiczna analiza procesu społecznego wykolejenia się dziecka. W: Materiały do nauczania psychologii. Pod red. L. Wołoszynowej. Seria IV, tom 1. Warszawa PZWS 1968.

5

^a K. Dąbrowski Społeczno-wychowawcza psychiatria dziecięca. Warszawa PZWS 1959.