4 (74)

Brandysa, lecz o łatwości natychmiastowego przystosowania się do przemian czasu odwilży w odgórnie wyznaczonych granicach. Jednocześnie w utworze zostało wyrażone wprost powszechne przeświadczenie, którym do dziś szermują dawni „budowniczowie socjalizmu”: „nie wierzyć można tylko z dala, ale skoro przyłożyłeś rękę, jej ślad staje ci się drogi, a rzecz, na której ów ślad widnieje, jest już twoją rzeczą” (s. 31).

Rozrachunek z systemem wykraczający poza partyjną solidarność zawarty został w wątku miłosnym opowiadania. Prywatna historia trojga ludzi, Piotra, kierownika zespołu „Grenady” i małżeństwa Glińskich, dobitniej niż główny wątek oskarża wynaturzenia rzeczywistości. W wątku miłosnym na plan pierwszy wysuwa się kwestia podwójnej, politycznej i małżeńskiej zdrady - Ryszard Gliński odsiaduje niesłuszny wyrok za zdradę interesów partii, a w tym samym czasie jego żona Julka i Piotr przeżywają narodziny miłości i jej żałosny koniec. Związek z żoną zdrajcy zostaje napiętnowany i zniszczony przez naciski otoczenia jako odstępstwo od zasad czystości ideologicznej. Po zwolnieniu Glińskiego dramat trojga komunistów kończy się dla najbardziej ideowego, Piotra, nieudaną próbą samobójstwa. Początkowo przekonany o słuszności wyroku Ryszarda, wobec braku dowodów' jego winy Piotr dochodzi do brzemiennego w skutki wniosku: „zdrajcą jest jeden z nich i jeden z nich musi ponieść konsekwencje do końca” (s. 47). Tak więc istotnie nową jakością pisarstwa Brandysa stało się przekonanie o indywidualnej odpowiedzialności człowieka i konieczności poszanowania praw jednostki. Odzyskanie podmiotowości umożliwiło człowiekowi rzeczywiste zaistnienie w świecie i wyzwolenie się z ram determinizmu społecznego.

Utwory rozrachunkowe rzadko przekraczały rozmiary opowiadania. Powieść o historii najnowszej, wydana w^r 1957 roku od razu wywołała lawinę dyskusji, nie tylko krytycznoliterackich. Matką Królów oceniano różnie. Jak to często bywa, czytelnicy skłonni byli oceniać powieść pozytywnie, natomiast krytyka odniosła się do niej z dużym dystansem. Obie reakcje tłumaczy specyficzna rozrachunkowość utworu. Z jednej strony bowiem, Matka Królów dawała, ku satysfakcji odbiorców⁷, fragmentaryczny co prawda, obraz polskich losów współczesnych wyzwolony z wszechwładzy cenzury, z drugiej zaś raziła schcmatycznością i przerostem ideologicznych deklaracji, pisanych z perspektywy niezachwianej wiary (czy jeszcze możliwej?) w czystość idei i możliwość naprawienia wszelkich „błędów i wypaczeń”. Takie ujmowanie historii najnowszej spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem krytyków - w kraju Artura Sandauera. na emigracji Gustawa IIcflinga-Gm-dzińskiego, który' zresztą uznał utwór za pełną hipokryzji czysto osobistą ekspiację „za lata bezprzykładnego kłamstwa pisarskiego nagradzanego sowicie

-37-