52 53

Pomiędzy

heurystyką a algorytmem.

O planowaniu „w" twórczości

Iwona Czaja

Myślenie twórcze to bardzo ważna sprawa. Zamiast czekaó na olśnienie umysłu, możemy dostrzec, że możliwe jest celowe („z premedytacją") stosowanie myślenia twórczego do rozwiązywania problemów.

E. de Bono

Wśród pedagogów i psychologów przeważa przekonanie, że cechą człowieka jest planowość jego działań w różnych perspektywach czasowych. Także w edukacji jednym z ważniejszych pojęć pedagogicznych i dydaktycznych jest planowanie i tworzenie programów dydaktycznych'. Natomiast najczęściej wyróżnianą cechą twórczego zachowania jest jego nowość i nieprzewidywalność. Często utożsamia się je z myśleniem heurystycznym lub intuicyjnym (nieświadomym, pozalogicznym, niewerbalnym, natychmiastowym, emocjonalnym i wielopłaszczyznowym)^{1 2}, przeciwstawiając myśleniu logicznemu, opartemu na dedukcji i algorytmie. Wydaje się więc, że twórczość i zaplanowane działanie, czy też planowe pobudzanie u jednostki aktywności twórczej są ontologicznie sprzeczne. A przecież istnieją i powstają liczne poradniki oraz programy stymulowania kreatywności. Czy potrafimy więc nauczyć tworzenia? Czy i w jakim zakresie jesteśmy w stanie zaplanować procesy twórcze? Jakie są relacje pomiędzy procesem planowania i procesem tworzenia? Czy tworzenie jest związane z niezwykłymi, ulotnymi sytuacjami i z natchnieniem? A może rację ma E. de Bono pisząc, że wiele sytuacji związanych z twórczością wymaga „umiejętności projektowania, planowania", że „to właśnie sporządzanie projektów (planowanie) wiąże się z twórczością i konstruowaniem nowych rozwiązań. Myślenie nastawione na projektowanie pozwala łączyć różne elementy w celu osiągnięcia pożądanego rezultatu"³?

Niniejszy artykuł będzie próbą analizy problematyki Iwom /om I I pl.i nowania. Podtytuł nawiązuje do dwuczłonowego charakteru tych rn/wa żań. Część pierwsza będzie skoncentrowana na zagadnieniu planowani.i procesu twórczego w trakcie różnorodnych zajęć z dziećmi, a więc swoistą „materią" poddawaną analizie będzie sama twórczość. W tym kontekst In interesujące wydają się pytania:

1.    Czy proces twórczy można zaplanować?

2.    W jaki sposób powinien to robić nauczyciel?

3.    Gdzie przebiega granica nadmiernej ingerencji planu nauczyciela w swobodną ekspresję dziecka?

Część druga zasygnalizuje problem wykorzystania elementów twórczości w planowaniu oświatowym. Planowanie „w" twórczości oznaczać będzie w tym znaczeniu analizę sytuacji planowania przy wykorzystaniu „twórczych" zasad, metod i technik. Refleksje skoncentrują się na następujących pytaniach:

1.    Czy planowanie musi być twórcze?

2.    Jak twórczo optymalizować proces planowania oświatowego?

3.    Jakie twórcze metody i techniki stosuje się najczęściej w planowaniu edukacyjnym?

Ze względu na naukowo-dydaktyczny charakter niniejszego tomu podstawowe informacje umieszczono także w końcowej tabeli, umożliwiającej nauczycielowi praktyczne wykorzystanie planowania w procesie twórczym.

Pojęcie planowania

Planować oznacza zaprojektować zarys, szkic, schemat jak należy coś zrobić lub wykonać. D. Dale i N. Mitiguy uważają, że planowanie oznacza: „kolejność kroków, metodę osiągnięcia celu [...] obraz przyszłości, jaką pragnie się stworzyć"^{4 5}. Według Słownika psychologii plan to: „zwerbalizowane oświadczenie na temat tego, w jaki sposób ma być przeprowadzona dana czynność lub procedura"^s. Podobne znaczenie mają: zamysł, projekt, zamiar, program, porządek zadań, zajęć lub czynności, szkic, zarys⁶. Prze-

53

1

R.l. Arends, Uczymy się nauczać, Warszawa 1994, s. 59-99.

2

¹ W. Dobrotowicz, Psychodydaktyka kreatywności, Warszawa 1995, s. 96.

3

E. de Bono, Naucz swoje dziecko myśleć, Warszawa 1998, s. 20.

4

   D. Dale i N. Mitiguy, Dla odmiany..., Planowanie: Poradnik twórczego planowania i opracowywania programu działania, Warszawa 1995, s. 13.

5

   A. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 501.

6

   Za: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983, s. 329.