6 (1128)

wymaga odniesienia się właśnie do sfery sensu i ducha. W literaturze przedmiotu spotyka się także inne kategorie wsparcia. Niektórzy dzielą rodzaje wsparcia jedynie na emocjonalne i praktyczne (por. Cieślak 2000) - uzasadniając to wynikami analizy czynnikowej - inni tworzą natomiast bardzo swoiste podziały. Wills (1985) jest np. autorem podziału uwzględniającego wsparcie podtrzymujące samoocenę, prestiż, wsparcie motywacyjne i obcowania społecznego (assistance). Ten ostatni rodzaj wsparcia jest bardzo interesujący, wiąże się bowiem z jedną z form radzenia sobie ze stresem poprzez poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji na polu towarzyskim, w spotkaniach i różnych formach aktywności, takich jak turystyka, koncerty, spotkania w klubach sportowych, na warsztatach artystycznych itp.

Różnorodność klasyfikacji rodzajów wsparcia społecznego ma wiele źródeł. Często jest odzwierciedleniem przyjętej koncepcji teoretycznej (House 1981), czasami efektem żmudnych badań lub analiz statystycznych (Cutrona, Russell 1990). Czasami jest to jedynie intuicja badacza. Problemy z jednoznaczną klasyfikacją rodzajów wsparcia odzwierciedlają znacznie głębszy problem, związany z różnicami indywidualnymi i kulturowymi. Dane zachowanie wspierające może być bowiem zupełnie inaczej spostrzegane i klasyfikowane w zależności od właściwości jednostki oraz kulturowych wzorców percepcyjnych (por. Cieślak, Eliasz, w tym tomie; Procidano, w tym tomie oraz Dilworth-Anderson, Marshall 1996).

Model funkcjonowania wsparcia społecznego w sytuacji stresu i procesy wsparcia społecznego

Funkcjonalne właściwości wsparcia stały się podstawą innego podziału. Chodzi mianowicie o wsparcie spostrzegane (perceived social support) i wsparcie otrzymywane (received social support).

\ j Wsparcie spostrzegane wynika z wiedzy i przekonań człowieka o tym gdzie i od kogo może uzyskać pomoc, na kogo może liczyć w trudnej, stresowej sytuacji. We wsparciu spostrzeganym ocenia się także przekonanie o dostępności sieci wsparcia. Przy wyodrębnieniu tego procesu wsparcia można także badać poczucie braku wsparcia i stopień samotności jako deficyt spostrzeganego wsparcia w przeciwieństwie do poczucia przynależności, posiadania przyjaciół i pomocnej grupy odniesienia lub opieki.

J Wsparcie otrzymywane jest oceniane obiektywnie lub relacjonowane subiektywnie przez odbiorcę jako faktycznie otrzymywany rodzaj i ilość

wsparcia. Przy pomiarze wsparcia otrzymywanego można też oceniać poziom adekwatności i trafności wsparcia.

Spostrzegane i otrzymywane wsparcie zależy od sytuacji trudnej, potrzeb osób doświadczających stresu i cech sieci społecznych dostępnych i wykorzystywanych w takiej sytuacji. Interakcje wsparcia, a także skuteczność ich działania, są jednak w znacznym stopniu uwarunkowane również właściwościami osoby wspieranej. Zależą od jej zasobów osobistych - zasobów struktury Ja, samooceny, poczucia kontroli, kompetencji społecznych, pozycji społecznej itp. Gdy bierzemy pod uwagę cechy osoby wspieranej, możemy jeszcze wyróżnić potrzeby wsparcia społecznego jako stałe właściwości. Potrzeby te mogą mieć charakter obiektywny ze względu na wiek i położenie społeczne uniemożliwiające samodzielne radzenie sobie z trudnościami, lub być cechą osobowości zależnej. Niskie nasilenie potrzeb wsparcia lub ujawniania ich spotykamy u osób z silną potrzebą autonomii i niezależności. Jest to także cecha często różniąca mężczyzn od kobiet. Naturalne i dobrze rozwinięte potrzeby wsparcia i możliwości ich ujawniania są podstawą do poszukiwania wsparcia społecznego. W badaniach nad proaktywnym radzeniem sobie ze stresem życiowym za pomocą nawiązywania więzi z innymi (Greenglass 1998; Schwarzer, Taubert 2001; Sęk, Pasikowski 2001) wyodrębniono także zdolność do mobilizacji sieci wsparcia społecznego, co wiąże się z umiejętnościami tworzenia i kultywowania wzajemnych sieci wsparcia w rodzinach i grupach koleżeńskich, a także w grupach zawodowych, i jest prawdopodobnie związane z dobrze rozwiniętymi kompetencjami społecznymi komunikowania się i tworzenia bliskich więzi. W rzadkich wypadkach spotyka się niskie potrzeby wsparcia lub trudności w ujawnianiu tych potrzeb i wówczas mówimy o unikaniu wsparcia społecznego. Przyczyny takich zachowań są rozmaite i wymagają każdorazowo dokładnych analiz. Te sprawy omawiają częściowo Sęk oraz Kaniasty i Norris w niniejszej książce.

Jak więc z powyższej analizy wynika, w toku interakcji wsparcia w sytuacji stresowej działają wzajemnie powiązane i bardzo różnorodne mechanizmy. Tę złożoną całość staraliśmy się przedstawić w postaci schematu na rysunku 1.

W toku interakcji wsparcia społecznego dobra emocjonalne, informacyjne i rzeczowe są przekazywane i otrzymywane, spostrzegane, oceniane i w różny sposób wykorzystywane. O działaniu wsparcia społecznego współdecydują bardzo złożone mechanizmy i współzależności pomiędzy cechami trudnej sytuacji, osobą przeżywającą stres lub kryzys, a osobami lub grupami pełniącymi funkcje pomocne.

21