Obraz (492)

takiej, do której należą obiekty denotowane przez badaną jednostkę, a także inne obiekty tego samego rodzaju. Dla ciągu wiśnia w zdaniu (43) kategorią tą jest klasa drzew, a w zdaniu (44) - klasa owoców. Następnie należy rozstrzygnąć, czy tego rodzaju opozycja znaczeń danej jednostki jest opozycją izolowaną, czy regularną, a więc charakterystyczną dla wszystkich elementów obu klas. Przypuszczamy, iż dowolna nazwa drzewa może zostać użyta również jako nazwa owocu tego drzewa. Stawiamy więc hipotezę, iż w zdaniach (43), (44) między wyróżnionymi obiektami zachodzi relacja polisemii systematycznej. Tego typu opozycja nie stanowi wystarczającej podstawy do tego, by wyróżniać w słowniku dwa znaczenia danej jednostki leksykalnej.

Oto proponowana definicja\polisemii systematycznej)

Jeżeli jednostka leksykalna Ai w kontekście Ki może być interpretowana jako należąca do klasy Li, a w kontekście K2 jako należąca do klasy L2 i klasa Li nie jest identyczna z klasą L2, to jednostka Ai jest polisemiczna systematycznie - pod warunkiem, że dowolna jednostka A_n, która w kontekście Ki może być interpretowana jako należąca do klasy Li, w kontekście K2 może być interpretowana również jako należąca do klasy L2.

Dwuznaczność (polisemię) właściwą jednostki leksykalnej możemy wykryć m.in. na podstawie analizy ograniczeń selekcyjnych tej jednostki w kontekstach, w których występuje ona w przeciwstawnych znaczeniach. Ustalanie ograniczeń selekcyjnych dla określonej jednostki A polega na wyznaczaniu niezamkniętej klasy semantycznej (jednostek), której elementy mogą zajmować pozycje syntak-tyczne otwierane przez tę jednostkę A (o pojęciu ograniczeń selekcyjnych zob. też w VII). Np. ciąg zapisał, powtarzający się w zdaniach

(45)    Jan zapisał żonie samochód i willę.

(46)    Lekarz zapisał Marii witaminę C.,

jest częścią jednostki ktoś zapisał komuś coś. Aby potwierdzić intuicyjne przypuszczenie, iż jednostka ta w (45) i (46) ma różne znaczenia, ustalmy, do jakich klas semantycznych należą elementy, które mogą występować w pozycjach syntaktycznych konotowanych przez tę jednostkę. Zarówno w wypadku zdań typu (45), jak i wypadku zdań typu (46) pozycje nominatiwu i datiwu mogą być wypełniane wyłącznie przez rzeczowniki nazywające osoby. Badana jednostka w zdaniach typu (45) wymaga w pozycji akuzatiwu nazw obiektów należących do klasy przedmiotów wartościowych, a w zdaniach typu (46) - nazw obiektów należących do klasy leków. Obie te klasy - utworzone w wyniku generalizacji opartych na różnych kryteriach - wykluczają się nawzajem. Na tej podstawie stwierdzamy dwuznaczność jednostki ktoś zapisał komuś coś. W wyniku próby wypełnienia w jednym zdaniu trzeciej pozycji syntak-tycznej tej jednostki przez ciąg zbudowany z elementów należących do dwóch różnych (wyodrębnionych wyżej) klas niezamknięlych otrzymujemy zdanie niespójne semantycznie. Por. (45) i (46) z (47):

(47)    Tan zapisał Marii willę i witaminę C.

Przedstawiona procedura, w wyniku której powstało zdanie niespójne semantycznie, może być uznana za dodatkowy test potwierdzający hipotezę o niejednoznaczności (polisemii właściwej) jednostki leksykalnej.

y

Bibliografia: Apresjan 1971, 1980, Bogusławski 1988, Buttler 1976, Grochowski 1981, 1982, Grzegorczykowa 1990, Tokarski 1987, 1988, Trybulec 1979, Wierzbicka 1969, Zawadowski 1951, 1959.

OD

żądania    \Ju

17. Przeanalizuj wyróżnione ciągi w podanych niżej pianiach i ustal, czy ciągi te są (a) częściami różnych jednostek, (b) częściami jednostki jednoznacznej, (c) częściami jednostki wi elózn acznej.    focli t

P

>Uc

r po

A. Gdy Maria zorientowała się, że Jan pije, natychmiast postarała się o adres Towarzystwa Anoni

mowych Alkoholików.

Jan pije kawę.

Maria wyjechała do Paryża, 'p, Anna wyjechała z Warszawy..- ^

Jan oblał egzamin z filozofii u Kwiatkowskiego Piotr oblał spodnie mlekiem.

Andrzej oblał awans w restauracji.

Jan wyprowadził pijanego z gospody__ ^ \ jX Paweł wyprowadził psa na spacer.

Wiele lat czekał Kazimierz na tytuł profesora.

Piotr spotkał profesora w pociągu relacji Łódź - Katowice.

podanych niżej parach zdań mają różne

iCyjUsCl

J UASUh

18. Uzasadnij, iż równokształtne ciągi ' znaczenia.

a.    Jan i Piotr piją już ósme piwo.

b.    Jana piją te buty od momentu ich kupna w^ Warszawie

a.    Paweł odmówił przyjęcia pożyczki od Marii.

b.    Ojciec Teledlor odmówił brewiarz zaraz po wizycie przeora.

a.    W czasie pobytu w Japonii Andrzej próbował wielu egzotycznych potraw.

b.    Gdy ją znowu zobaczył, próbował opanować drżenie głosu.

a.    W końcu Piotr zdecydował się posłać syna do liceum plastycznego.

b.    Jan nie mógł się zdecydować, czy posłać już łóżko, czy też, czekać jeszcze na ewentualny powrót Marii.

a.    Marek ubiegł tylko parę kroków i przewrócił się.

b.    Piotr ubiegł Andrzeja w staraniach o rękę pięknej Barbary.

A.

II.

C.

I)

I!

iPo H

19. Uzasadnij, iż wyróżnione niżej wyrażenia są częściami jednostek bisemicznych (dwuznacznych) systematycznie.    / /. |    L. Am A

A. Kowalscy zjedli na kolację dwie puszki sardynek.    ^N    V

Jan niepotrzebne już nikomu puszki po piwie przerobił na modele statków. CjiJji. ✓ 'y '' Jan nie wie. ezv szoaraei wvsiewa sie nrosto do eruntu czv na rozsadnik. >

St

K

Jan nie wie, czy szparagi wysiewa się prosto do gruntu czy na rozsadnik.

Na kolację Maria podała szparagi w sosie włoskim.

Jaś dostał na trzecie urodziny dwa misie i trzy samochody.

Dwa samochody zderzyły się wczoraj przed bramą domu Nowaków.

Pies ugryzł Piotra w łydkę.    _/t

Pies jest ssakiem.

Istnieje taki kraj, w którym nauczyciel zarabia więcej niż robotnik.    j

Nauczyciel bezskutecznie starał się wyjaśnić różnicę między prawem Pires Jaś, mimo iż ma dopiero jedenaście miesięcy, już chodzi.

Dlaczego Piotr tak nerwowo chodzi po pokoju? - zastanawia się Anna.

esona a zasadą Costera.

25