6 (1326)

Na wybrzeżach o charakterze akumulacyjnym podstawowym skutkiem falowani • jest ciągle przemieszczanie rumowiska skalnego tworzącego plażę, zarówno w ku miii ku prostopadłym do brzegu, jak i równoległym do niego. Temu ustawicznemu lim portowi towarzyszy mechaniczna obróbka ziaren, polegająca na ich obtaczaniu i •» u raniu, dlatego piaski i żwiry budujące plaże są na ogół zaokrąglone. Także wu, I fragmenty mają charakter otoczaków o pokroju zależnym od struktury skały.

15.4. Prądy przybrzeżne

Jedną z konsekwencji falowania translacyjnego jest powstanie prądów pr/yhi /> > nych, które odgrywają znaczącą rolę w transporcie materiału skalnego wzdlil/ brzeża oraz prostopadle do niego. Wyróżniane są dwa rodzaje: prąd przybi/. . m wzdłużny (ang. longshore drift) oraz prąd rozrywający (ang. rip current). Razem lwu rzą one swoiste komórki cyrkulacyjne, w których odbywa się krążenie wody i muli i lu łu skalnego budującego plażę i dno morskie w strefie brzegowej (ryc. 15.8).

Prąd przybrzeżny wzdłużny jest wywołany koniecznością kompensacji nierówni* miernego napływu wód morskich na brzeg. Wysokie fale przynoszą większe masy wi u ly która odpływają wzdłuż brzegu tam, gdzie napływ jest mniejszy. W miejscach nnjinnh i szego napływu tworzą się prądy rozrywające skierowane ku otwartemu morzu. Miiuh one osiągać prędkość do 1 m s^-1 i przez to są bardzo niebezpieczne dla kąpiących nly

Prąd przybrzeżny nabiera szczególnego charakteru, gdy wiatr wieje skośnic tln wybrzeża i fale docierają do brzegu pod pewnym kątem. Cyrkulacja w obrębie miily pujących po sobie komórek jest wówczas jednokierunkowa i ogólny kierunek i iii Im wody jest równoległy do brzegu. Konsekwencją działania prądu przybrzeżnego |C«ł transport rumowiska wzdłuż wybrzeża, a materiał przenoszony w ten sposób jei.i nu zywany potokiem rumowiska. Kierunek i efektywność transportu są uzależnione oil lokalnej sytuacji hydrometeorologicznej, a ta cechuje się na ogół dużą zmienuoiMty Jeśli jednak na pewnym odcinku brzegu mamy do czynienia z dominacją wiatru I UH pływu fal z jednego kierunku (np. zachodniego), wypadkowy potok rumowiska In, ibli wykazywał ruch w kierunku z reguły przeciwnym (w tym przypadku wschoiliilui I Z kolei prądy rozrywające powodują przekształcanie rzeźby dna w strefie przybi/e# nej. Oddziałują one erozyjnie, prowadząc do powstania kanałów i obniżeń w obu, im podwodnych wałów równoległych do brzegu, zwanych rewami.

Ryc. 15.8. Cyrkulacja przybrzeżna przy kierunku napływu fal prostopadłym (a) i ukośnym (b) w slcnniiU

do brzegu

Znaczenie wielkoskalowych prądów oceanicznych dla kształtowania rzeźby lito-i ilnej jest wyłącznie pośrednie.

15.5. Pływy i ich znaczenie geomorfologiczne

Regularne wahania poziomu morza wywołane grawitacyjnymi oddziaływaniami Mulica, Księżyca i Ziemi są określane jako pływy (ang. tides). Względny ruch tych li /.ech ciał niebieskich powoduje, że w danym miejscu dwukrotnie w ciągu doby księżycowej, trwającej 24 godz. i 48 minut, występuje podniesienie poziomu morza („nabrzmienie pływowe”) (RAMKA 15.2). Każdy pojedynczy cykl pływowy składa się przypływu, czyli okresu stałego podnoszenia się poziomu wody, oraz odpływu, czyli okresu obniżania się poziomu wody. Wysokość pływu na otwartym oceanie wynosi n1 -0,6 m, ale w zatokach mórz otwartych może osiągać znacznie wyższe wartości

Ramka 15.2

Pływy morskie

Pływy są konsekwencją oddziaływań grawitacyjnych pomiędzy Słońcem, Księżycem i wodami oceanu światowego na Ziemi. Wpływ Księżyca, mimo jego mniejszej masy, jest ponad dwukrotnie większy od wpływu Słońca, ponieważ jest on położony znacznie bliżej Ziemi. Siła powodująca przypływ jest wypadkową siły przyciągania przez te ciała niebieskie oraz siły wynikającej z obrotu Ziemi wokół punktu ciężkości wspólnego dla układu / icmia-Księżyc, położonego wewnątrz Ziemi. Przyciąganie Księżyca jest największe w punkcie Ziemi położonym najbliżej niego, a najmniejsze w punkcie najbardziej oddalonym. Siła odśrodkowa jest równa sile przyciągania Księżyca w środku Ziemi, mniejsza bliżej Księżyca, większa po stronie przeciwnej, dlatego w oceanie powstają dwa nabrzmienia pływowe, objawiające się jako przypływy.

Powstawanie pływów (wg E. Bajkiewicz-Grabowskiej i Z. Mikulskiego)

(kldziaływania w układzie Ziemia-Księżyc modyfikuje Słońce. Gdy wpływy Słońca i Księżyca sumują się, oscylacje powierzchni morza osiągają maksymalną wartość. Nazywane są one pływami syzygijnymi. Gdy Księżyc i Słońce tworzą z Ziemią dwa odcinki prostopadłe do siebie, ich oddziaływania częściowo się znoszą, a pływy - określane jako kwadraturo-wc - mają najmniejszą amplitudę.