89 (105)

I lł'ł»rv.c«l.i.i (Hrfrfiyfci. >    r.y^Mni wAiw^.i^nir.or.rł*;'' '•»>r<r.łui ;»:(i*

ISBN9?MM>Mtt9S4.r; |._? W?WN v<iF

Podstawowym warunkiem skuteczności działań zapobiegających degradacji środowiska jest poznanie przyczyn kryzysu ekologicznego. Nie jest to spraw y łatwą, ponieważ zapewne nie ma jednej przyczyny, jednej prostej odpowiedzi, jednej racji. Rzeczywistość jest zbyt złożona. Jest wiele przyczyn, a wzajemne zależności między nimi są tak duże, że nic można jednoznacznie ustalić ieh hierarchii.

Kiedy mówi się o przyczynach kryzysu ekologicznego i dostrzega jego związki z innymi problemami ludzkiej cywilizacji, nic oznacza to, że mamy do czynienia z upadkiem cywilizacji. Owszem ostatni wiek charakteryzował się milionowymi rzeziami, niespotykanym (?) wzrostem przestępczości, zanieczyszczeniem środowiska itp. W dużym stopniu jednak problemy tc nic są niczym nowym, tylko ich skala i złożoność jest nietypowa, bo i więcej jest ludzi na planecie, bardziej rozwinięta technologia, rozbudowane systemy instytucjonalne. W dzisiejszych czasach publiczne egzekucje, wyrafinowane tortury', zabijanie jeńców wojennych, rzezie ludności zdobytych miast, barbarzyńskie traktowanie chorych psychicznie, niewolnictwo, katorżnicza praca dzieci nie są uznawanie za normalny porządek rzeczy. To jest niewątpliwie postęp w stosunku do dawnych czasów. Mimo wszystko świat zmierza raczej w kierunku zmniejszania, a nie zwiększania obszarów „dzikości i barbarzyństwa” w stosunkach między ludźmi. Nigdy przedtem w dziejach tak wielki odsetek ludzi nie miał przed sobą perspektywy życia tak długiego, bez strachu przed śmiercią z głodu, bez obaw przed zarazą, skrajną nędzą, popadnięciem w niewolnictwo. Nigdy tak wielu nie miało możliwości układania swego życia wedle własnych upodobań, wierzeń i uzdolnień. A że nadal tyle występuje tragedii ludzkich i ekologicznych? Dzisiejsze problemy (w tym ekologiczne) - wydaje się - to przede wszystkim problem skali współczesnej cywilizacji. Niestety świata „zwinąć” nic można i jakakolwiek strategia rozwoju zastosowana w ..pełnym” święcie nie będzie stanowiła nawet w przybliżeniu idealnego rozwiązania, a można wątpić czy lepszego niż obecny.

Za bezpośrednie przyczyny degradacji środowiska można uznać czynniki i formy antropopresji. Do podjęcia skutecznych działań na rzecz ochrony środowiska jednak jest niezbędna głębsza analiza przyczyn obecnej sytuacji ekologicznej. Spójna i wyczerpująca wydaje się klasyfikacja K. Waloszczyka (1997: 66-96). Przyczyny kryzysu ekolo gicznego (cywilizacji) według tego autora można zhierarchizować następująco:

•    przyczyny materialne:

-    wzrost demograficzny,

wzrost globalnej produkcji przemysłowej, rozziew biedni bogaci,

-    szkodliwe technologie;

-    rozwój globalnej kultury konsumpcyjnej wraz z rynkiem światowej wymiany;

•    świadomościowe (kulturowe): idee i wartości cywilizacji zachodniej należące do sfery

motywacji, którymi kierują się ludzie:

antropocentryzm,

-    patriarchalizm, tcchnokratyzm,

-    ekonom izm,

-    mechanislyezny obraz świata,

-    soku laryzm;

•    dziejowo-cywilizacyjnc: dynamika całego systemu współczesnej cywilizacji.

Iv |*ivzmv<> I) .    II    .c.o'.uWpr-AMAii •*;«. Wn»/łxi 'ł*:K

ISBN 99B.M41.15*95-0. V. Uv WN P**N 2f»:«

Ostateczną przyczyną upadku cywilizacji¹ (wyrażającego się m.in. problemami ekologicznymi) jest zbyt daleko posunięta wewnętrzna złożoność życia cywilizacji, która podlega znanemu w ekonomii prawu malejącego zysku. Cywilizacja zachodnia wkroczyła w etap nadmiernej złożoności. Wytworzyła tak wiele potrzeb oraz struktur, instytucji i funkcji społecznych w celu ich zaspokojenia, że wymaga to coraz większej eksploatacji natury i niższych warstw społecznych, a dochód z tego jest relatywnie coraz mniejszy w stosunku do owych kosztów.

Złożoność obejmuje liczebność i zróżnicowanie części społeczeństwa, rozmaitość ról społecznych, liczbę oddzielnych osobowości społecznych, różnorodność mechanizmów' organizujących społeczeństwo i gospodarkę w spójną, funkcjonującą całość. Do przyczyn tworzenia wysoko zorganizowanych społeczności należą m.in.: obrona przed agresją wewnętrzną i zewnętrzną, opanowanie stresów ze strony środowiska, przekaz i przetwarzanie informacji, integracja jednostronnych ekonomii lokalnych, dostęp do ważnych usług i dóbr kulturalnych.

Nauka i technika umożliwiają tylko czasowe wytchnienie od prawa malejącego zysku, któremu poddana jest każda cywilizacja. Rozwój techniki jest tylko jedną ze strategii cywilizacyjnych zaspokajania potrzeb, obok podziału pracy i ról społecznych, systemu władzy, systemu kształcenia, obyczajów i etyki, polityki zagranicznej. Z biegiem czasu następuje wzrost komplikacji systemu cywilizacyjnego, wzrost środowiskowych i społecznych kosztów utrzymania. Nowe technologie nic są rozwiązaniem kryzysu ckolo gicznego - potrzebna jest reforma całego systemu współczesnej cywilizacji: nowego ładu międzynarodowego, etyki, mniej scentralizowanego modelu życia społecznego (powolna dezintegracja zbytnio złożonej struktur)' społecznej). Komplementarnym (nie przeciwstawnym) działaniem jest utworzenie jednego rządu światowego (Walosz-czyk 1997: 78-96, Tainter 1988: 93-118.199-205).

1

Upadek cywilizacji to nagła i znaczna utnil-a ustalonego poziomu społeczno-politycznej złożoności. Dla ludzi jest lo rodzaj katastru!)'. W' perspektywie długofalowej często kat ust rota jest konieczna lub naw et opłacalna