78 79 (29)

pedagogicznych, słabiej osadzonych w doświadczeniach przeszłości, jest także - moim zdaniem - mniej korzystny dla rozwoju tej dyscypliny, nieczerpiącej inicjatywy ze współczesnych teorii i praktyki pedagogicznej, co zmniejsza jej użyteczność społeczną.

2.    Historia wychowania (i myśli pedagogicznej) traktowana jest jako dyscyplina pedagogiczna - podstawowa nauka pedagogiczna, czego wyrazem jest między innymi włączanie zakładów lub katedr historii wychowania w obręb instytutów pedagogiki lub wydziałów pedagogicznych. W tak uprawianej historii wychowania, posiłkującej się metodologią badań historycznych i metodami badań historycznych, realizuje się tematy wchodzące w skład planów badawczych instytutów pedagogiki lub wydziałów pedagogicznych. Ten stan jest korzystny dla nauk pedagogicznych, znajdujących zakorzenienie historyczne dla poznawanych i wyjaśnianych oraz interpretowanych faktów, zjawisk i procesów pedagogicznych, nie zawsze jednak jest korzystny dla historii wychowania i myśli pedagogicznej, pozbawionej strukturalnego kontekstu nauk historycznych oraz ograniczonej do doraźnych potrzeb poznawczych pedagogicznych jednostek naukowych (instytutów, wydziałów).

3.    Historia wychowania (i myśli pedagogicznej) traktowana jest jako dyscyplina usamodzielniająca się, uniezależniająca się formalnie od historii i pedagogiki, ale traktująca te nauki jako podstawowe dyscypliny pomocnicze, nakreślająca dziedzinę poznania, która nie zawłaszcza pól poznawczych tradycyjnie uprawianej historii i pedagogiki. Ten stan, niemający jeszcze wyraźnego oblicza, dopiero się tworzący (lub mogący się tworzyć), może mieć korzystne znaczenie dla relacji między historią wychowania niereduko-waną do czystej nauki historycznej ani nieskazaną na doraźne wypełnianie zadań w obrębie badań pedagogicznych. Tak uprawiana historia wychowania ma aplikacyjny walor w badaniach historycznych i pedagogicznych¹.

Wyżej przedstawione relacje między historią wychowania i myśli pedagogicznej a pedagogiką (innymi naukami pedagogicznymi), szczególnie te, które realizują się w uprawianiu historii wychowania, jako dyscypliny pedagogicznej oraz jako dyscypliny wybijającej się na samodzielność naukową, stwarzają możliwości wykorzystywania dorobku historii wychowania jako materiału poznawczego do przetwarzania na użytek pedagogiki. Spróbujemy określić ową użyteczność historii wychowania i myśli pedagogicznej dla pedagogiki i użyteczność pedagogiki dla historii wychowania i myśli pedagogicznej, rozważając rzecz oddzielnie w sferze teorii i oddzielnie w sferze praktyki pedagogicznej. Korzystne będzie tu wykorzystywanie koncepcji rozróżnienia dwóch sposobów uprawiania pedagogiki, które nie są rozłączne, ale oddają istotę orientacji badawczych i poznawczych osób uprawiających w sposób profesjonalny tę naukę. Można więc ze względu na intencję badawczą pedagogów wyróżnić:

1.    Pedagogikę zorientowaną teoretycznie (intencją badaczy jest tu budowanie systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej).

2.    Pedagogikę zorientowaną praktycznie (intencją badaczy jest tu służenie praktyce, ulepszanie praktyki pedagogicznej)².

Pedagogika zorientowana teoretycznie (lub pedagogika teoretyczna)³ związana jest przede wszystkim z budową systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej z zakresu wychowania, kształcenia i samokształcenia człowieka w ciągu całego życia, z odkrywaniem i systematyzowaniem prawidłowości pedagogicznych nieograniczonych czasowo, to znaczy powtarzających się w różnych okresach rozwoju historycznego człowieka i społeczeństw, oraz prawidłowości pedagogicznych nieograniczonych przestrzennie, czemu służą badania porównawcze, którym uwagę poświęcimy w dalszej części.

Odkrywanie prawidłowości nieograniczonych czasowo, dochodzenie do generalizacji historycznych, znajdowanie w przeszłości czynników sprawczych lub warunkujących dla zjawisk i procesów współczesności wiązane musi być z badaniami historycznymi. Zatem w tym zakresie pojawia się możliwość wiązania pedagogiki teoretycznie zorientowanej z historią wychowania i myśli pedagogicznej. Moim zdaniem owo wiązanie może być realizowane na czterech poziomach, tworzących kontinuum ze względu na aktywność poznawczą i badawczą pedagogów w dziedzinie badań historycznych. Oto wyróżnione poziomy:

Poziom I. Wykorzystywanie przez pedagogów wiedzy historycznej. Badacze historii wychowania i badacze historii myśli pedagogicznej budują

79

1

Takie stanowisko zajął C. Mąjorek w tekście pt.: Przezwyciężanie diaspory. Współczesne tendencje w rozwoju historii wychowania, w: Szanse naukowego rozwoju pedagogiki, dz. cyt.

2

   Szerzej rozwinięte są te wątki w mojej książce pt. Pedagogika w stanie tworzenia, dz. cyt.

3

   Więcej na len temat napisałem w swojej książce pt. Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenia nauczycieli, Warszawa: WSiP 1989.