9 (1059)

I Il-łir>vr>U.' Iin-frin-łii. I) Kimnik'    '*>r<r.i.,i ,‘>:n>

‘.B\-•>?«.< M.1IM95-0. • I- -AŃ rWN 2>:«»f

Często zdarza się. że pojęcie środowiska czy środowiska przyrodniczego jest utożsamiane z pojęciem ekosystemu, rozumianego jako podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna przyrody, obejmująca organizmy żyjące na danym terenie i ich abiotyczne środowisko. W sensie materialnym rzeczywiście można się na to zgodzić, jeśli mówimy o środowisku na danym obszarze. Jednakże istnieje między tymi pojęciami zasadnicza różnica - o środowisku mówi się w odniesieniu do określonego podmiotu, którym najczęściej jest człowiek. Nie ma natomiast rozróżnienia na podmiot-przedmiot w pojęciu ekosystemu. Ekosystem wyróżniamy ze względu na jego slrukluralno-lunk-cjonalną jedność, a nic ze względu na oddziaływanie na dany podmiot. Termin „ekosystem" byłby więc niejako naukowym, ekologicznym powrotem do pojęcia przyrody i implikował mniej anlropocentryczne widzenie świata niż „środowisko”.

Wiele kłopotów nastręcza termin „środowisko naturalne”. Można je rozumieć na kilka sposobów. Po pierwsze, odczytuje się je jako środowisko nicprzeksztalcone przez człowieka. Takich obszarów na świecie jest bardzo mało. W ekologii na określenie takich nienaruszonych obszarów używa się jednak określenia „pierwotny”, natomiast „naturalny" odnosi się do układów przyrodniczych, które są zdolne do samoistnego funkcjonowania, niezależnie od stopnia przekształcenia ich przez człowieka. Po drugie, pamiętając, że pojęcie „środowisko” najczęściej jest równoważne pojęciu „środowisko człowieka” - zastanawiać się można o jaką „naturalność” dla człowieka chodzi. Czy o środowisko, króre dla człowieka było naturalne w czasach powstania gatunku ludzkiego czy obecnie. Wydaje się więc, że termin „środowisku naturalne” należy traktować jako synonim „środowiska przyrodniczego”, a najlepiej go unikać.

Kluczowe w celu określenia danego środowiska są relacje między podmiotem a przedmiotem. Do środowiska zaliczamy elementy otoczenia, znajdujące się w relacjach z podmiotem. Relacje te mogą być bezpośrednie lub pośrednie (jeśli element A oddziałuje na element B. a ten na podmiot, lo element A należy do środowisku). Oczywiście relacje pośrednie mogą mieć charakter znacznie dłuższego niż. dwuelementowy łańcucha, w związku z czym można by twierdzić, że wszystko jest elementem naszego środowiska. Wszystko ze wszystkim jest powiązane. W praktyce do środowiska zaliczamy tylko elementy silnie powiązane z podmiotem.

1.2. Systemowe ujęcie środowiska

Według klasycznej definicji systciu jest lo zbiór elementów znajdujących się w określonych relacjach zarówno między sobą. jak i z. otoczeniem. Obecnie dominują definicje opisujące system celowościowo - z punktu widzenia określonych struktur lub funkcji, np. „system to zbiór wzajemnie powiązanych elementów, wyodrębnionych z otoczenia zc względu na te powiązania” (Nowa encyklopedia... 1996: 152). Z podstawowej definicji środowiska wynika, że jest ono systemem.

Systemy mają następujące cechy charakterystyczne (Manderson 2006: S7):

•    składają się z podsystemów (elementów), np. ekosystem składa się z populacji;

•    są uporządkowane hierarchicznie,

•    mają granice (najczęściej trudne do określenia);

•    zawierają zasoby materialne, energetyczne i informacyjne, np. biomasa w ekosystemie;

I*    li lvłnwfljl: II Kirłtaimki.    .ir>/»ii<vp*-f.»An r-riv.. ftmnwi ,'h:k

ISBN 9?8-KMI-I.U9S-n. r liv WN PWN 2I»:«

•    występują relacje (wewnętrzne i z utoczeniem) będące różnymi drogami przepływu zasobów, np. zależności pokarmowe;

•    mają mechanizmy kontroli i regulacji, które zapewniają spójność systemu, np. sprzężenia zwrotne między drapieżcami a ich ofiarami;

•    mają właściwości (Izw. emergentne) nie dające się wyjaśnić przez badanie części składowych, np. stabilność ekosystemów.

Istnienie właściwości emergentnych oznacza, że struktura relacji nadaje systemowi pewne cechy, które nie wynikają jednoznacznie / cech i charakterystyk składowych. Całość jest zawsze „czymś więcej " niż prostą sumą składników. Środowisko także stanowi pewną całość, której prawidłowości nic można ustalić na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących poszczególnymi składnikami.

Zmiany w systemie są ..kontrolowane” przede wszystkim przez sprzężenia zwrotne -oddziaływanie skutku określonego zjawiska na jego przyczynę. Pętle sprzężeń zwrotnych występują, kiedy pewna zmiana (przyczyna) prowadzi do innej zmiany (skutku), która z kolei zwiększa lub ogranicza pierwotną zmianę. Sprzężenia zwrotne determinują przebieg procesów w czasie.

Sprzężenia zwrotne mogą być dodatnie lub ujemne. Sprzężenie dodatnie oznacza, żc zmiana jednej w ielkości w systemie sprawia, że pierwotna zmiana jest potęgowana, wzmacniana. Skutek podtrzymuje przyczynę, powodując dalsze narastanie skutków. Sprzężenia dodatnie są podstawą zmian w systemach. Przykładem dodatnich sprzężeń zwrotnych może być:

•    wzrost populacji nienapotykającej ograniczeń w dostępności zasobów;

•    industrializacja - wzrost wielkości kapitału produkcyjnego prowadzi do wzrostu zysku, który jest inwestowany w kolejne maszyny i technologie;

•    zjawiska związane z parą wodną jako gazem cieplarnianym - wzrost jej zawartości prowadzi do wzrostu temperatury atmosfery, od której ogrzewają się oceany, co z kolei powoduje dalszy wzrost zawartości pan'wodnej w atmosferze.

Dodatnie sprzężenia mają ograniczony czas życia zmiana nie może trwać w nieskończoność. „Włączają" się bowiem, rzn. zaczynają przeważać, sprzężenia ujemne prowadzące do ograniczania wielkości zmian. W sprzężeniach ujemnych skutek przeciwdziała przyczynie. Mają one funkcje regulacyjne, stabilizujące. Przykładem ujemnego sprzężenia może być hamowanie:

•    wzrostu populacji przez brak pokarmu czy przestrzeni lub przez drapieżniki;

•    industrializacji przez ograniczone możliwości wzrostu siły nabywczej i konsumpcji;

•    oddziaływania pary wodnej, jako gazu cieplarnianego, przez tworzenie się większej liczby chmur wraz ze wzrostem koncentracji pary w atmosferze.

W naturalne procesy jest wbudowanych wiele pętli sprzężeń ujcumych. Sprzężenia ujemne mogą skutki jakiejś zmiany przesunąć w czasie lub złagodzić. Przesunięcie w czasie następuje np. w procesach ogrzewania lub oziębiania troposfery okres ekstremalnych temperatur jest przesunięty w stosunku do ekstremów nasłonecznienia. Złago dzenie efektu można obserwować w przypadku względnych wahań temperatury, które są mniejsze niż względne wahania intensywności promieniowania słonecznego.

W celu skutecznej ochrony środowiska jest niezbędne zidentyfikowanie czynników, które włączają, nasilają dodatnie sprzężenia powodujące degradację środowiska oraz

22