9 (675)

24 Bogdan Walczak

Dyskusja nad genezą polszczyzny ogólnej koncentrowała się głównie wokół dwu najbardziej spornych zagadnień: czasu powstania polskiego języka literackiego i jego źródeł dialektalnych. Chodziło zatem o odpowiedź na dwa pytania: kiedy ukształtował się polski język literacki i z jakiego dialektu się rozwinął. Już pod koniec najbardziej płodnej w wyniku fazy dyskusji (lata 1949-1056) Zdzisław Stieber dorzucił trzecie zagadnienie sporne o kapitalnym znaczeniu: kwestię relacji chronologiczno-genetycznej między powstaniem dwu odmian polszczyzny ogólnej: odmiany pisanej, czyli języka literackiego, i odmiany mówionej, określanej w trakcie dyskusji niezbyt fortunnym mianem dialektu kulturalnego. Do wystąpienia Stiebera wszyscy uczestnicy dyskusji, mimo wielorakich dzielących ich różnic, w tej kwestii byli zgodni: ich zdaniem powstanie dialektu kulturalnego poprzedziło wykształcenie się pisanego wariantu polszczyzny ogólnej, czyli języka literackiego. Tymczasem Stieber zajął odmienne stanowisko. Warto w tym miejscu przytoczyć w całości jego opinię. Po omówieniu właściwości gramatycznych języka ogólnego pisze:

i

Tak sformowany język był jednak przede wszystkim językiem pisa-Dym, a nie mówionym. Trzeba z naciskiem stwierdzić, żc w Polsce unifikacja języka pisanego poprzedziła unifikację języka mówionego ludzi wykształconych. Wynikało to z powszechnie uznanego dziś faktu, że unifikację języka pisanego przeprowadzili ostatecznie w wieku XVI drukarze, przede wszystkim krakowscy. Drukarze ci zmieniali język rękopisów nie tylko Reja, ale i Kochanowskiego [...], zamieniając środa na śrzoda, wprowadzając „literacki” typ nosówek itp. Być może, że podobnie jak drukarze niemieccy [...], pi polscy drukarze odbywali jakieś konferencje ustalające normy języka i pisowni uznawane za poprawne. Dopiero z kolei książka drukowana, przenikając do wszyst-

„Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego”. Prace Językoznawcze 8:1982 s. 271-277; S. Borawski. O potrzebach historii języka polskiego. I. Przegląd ważniejszych stanowisk badawczych w rozważaniach histo-rycznojęzykowych. „Poradnik Językowy” 1982 z. 5 s. 317-333; t e n ż e. O potrzebach historii języka polskiego. II. Czas powstania polskiego języka literackiego. „Poradnik Językowy” 1982 z. 6 s. 368-386.

kich stron kraju, przyczyniała się do przekazywania form poprawnych także językowi potocznemu ludzi wykształconych. Ale długo jeszcze rękopisy tych ludzi wykształconych odbiegać będą od druków większą ilością dialektyzmów¹.

Stieber był jednak w swoim poglądzie całkiem osamotniony. Jego stanowisko nie wywołało wprawdzie głosów polemicznych, nie znaczy to jednak wcale, by zostało przyjęte: żywa dyskusja pierwszej połowy lat pięćdziesiątych właśnie wygasała, jednak - sądząc po późniejszych wypowiedziach jej uczestników - nikt nikogo nie przekonał i każdy pozostał przy swoim zdaniu. Można więc powiedzieć, że stanowisko Stiebera zostało przez bezpośrednich uczestników dyskusji jakby (świadomie?) przemilczane czy (celowo?) nie zauważone. Dostrzegła je natomiast i doceniła wagę jego konsekwencji Maria Renata Mayenowa w artykule podsumowującym najważniejszą fazę dyskusji nad genezą polszczyzny ogólnej². Autorka stara się w nim przedstawić najważniejsze problemy sporne tej dyskusji i naświetlić stanowiska, jakie wobec nich zajmowali jej uczestnicy. W ujęciu Mayenowej jednym z podstawowych-Zagadnień-spor-nych jest kwestia kierunki^mfi^kacj^ języJcpwęj;_j34,.j.ęzyk,a-mówio-nego do pisanego, czy odwrotnie. Omówiwszy stanowisko przygnia-łającej większoscH~uczestników dyskusji, według których najpierw ukształtował się dialekt kulturalny (mówiony), a dopiero na jego podstawie powstał język literacki (pisany), Mayenowa stwierdza:

Inny mechanizm zjawisk, a mianowicie pierwszość genetyczną ogólnego języka pisanego, który z kolei przyczynia się do unifikacji polskiego literackiego języka mówionego, zakłada Z. Stieber i bardzo silnie właśnie ten mechanizm akcentuje³.

1

   Udział poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego języka literackiego. W: Z dziejów powstawania języków s. 115-116.

2

   Problemy i stanowiska w dyskusji o pochodzeniu polskiego języka literackiego. W: Pochodzenie polskiego języka s. 453-471.

3

   Jw. s. 457-458.