CCF20081129042

i ubogie w swych formach, gdy je porównać z polem pamięci — tak rozległym, pojemnym, tak dobrze wyszczególnionym — jakie stworzyła sobie w XIX wieku biologia; natomiast wydaje się ono znacznie lepiej określone i dokładniej wyodrębnione niż pole pamięci, które otacza historię roślin i zwierząt w epoce Renesansu, albowiem wówczas ledwie się ono odróżniało od pola obecności: miało taki sam zakres i taką samą formę oraz zawierało takie same stosunki.

c) Można wreszcie opisać zabiegi interwencyj-n e, jakim w sposób zasadny daje się poddać wypowiedzi. Otóż zabiegi te nie są jednakowe dla wszystkich formacji dyskursywnych: właśnie użycie takich a nie innych zabiegów (z wyłączeniem wszystkich pozostałych), stosunki, które je wiążą, oraz całość, jaką w ten sposób tworzą, pozwalają określić daną formację. Zabiegi interwencyjne mogą się objawiać jako techniki przepisywania — jak te na przykład, które pozwoliły przyrodnikom epoki klasycznej przetworzyć opisy linearne na tablice klasyfikacyjne, które nie podlegają ani tym samym prawom, ani tej samej konfiguracji, co spisy i grupy pokrewieństwa utworzone w średniowieczu lub w czasach Renesansu. Następnie —■ jako metody transkrypcji wypowiedzi (istniejących w języku naturalnym) za pomocą języka mniej lub bardziej sformalizowanego i sztucznego (jego projekt — iw pewnej mierze realizację — znajdujemy u Linneusza i u Adansona). Mogą to być sposoby przekładania wypowiedzi ilościowych na sformułowania jakościowe i odwrotnie (zestawienie pomiarów z opisami czysto percepcyj-nymi). Dalej, środki stosowane do zwiększania stopnia przybliżenia wypowiedzi i doskonalenia ich precyzyjności (analiza budowy według formy, ilości, układu i wielkości elementów pozwoliła — poczynając od Toumeforta — zwiększyć, a zwłaszcza uczynić trwalszą dokładność wypowiedzi opisowych). Dalej, sposób, w jaki odgranicza s i ę na nowo — przez rozszerzenie bądź zawężenie — obszar ważności wypowiedzi (formułowanie cech strukturalnych było ograniczone u Tourneforta i Linneusza, później zostało na nowo rozszerzone u Buffona i Jussieu). Sposób, w jaki przenosi się jakiś typ wypowiedzi z jednego obszaru zastosowań na drugi: może to być przeniesienie charktery-styki roślin na taksonomię zwierząt albo opisu cech powierzchownych na wewnętrzne elementy organizmu. Wreszcie, metody systematyzowania twierdzeń już istniejących — ponieważ zostały wcześniej sformułowane — ale funkcjonujących oddzielnie; a także metody ponownego rozmieszczania wypowiedzi, które były już ze sobą związane, lecz z których buduje się nowy zespół systematyczny: tak właśnie postąpił Adanson, włączając charakterystyki naturalne, które mogły być poczynione przed nim lub przez niego samego, w zespół sztucznych opisów, których schemat wyznaczył sobie uprzednio drogą abstrakcyjnej kombinacji.

Elementy, których analizę proponuję, są niejednorodne. Jedne tworzą reguły budowy formalnej, inne — nawyki retoryczne; jedne określają konfigurację wewnętrzną tekstu, inne — typy stosunków i interferencji zachodzących między różnymi tekstami; .jedne są charakterystyczne dla danej epoki, inne mają odległe źródło i bardzo duży zasięg chronologiczny. Lecz tym, co stanowi o swoistości formacji dys-kursywnej, tym, co pozwala Wyodrębnić grupę specyficznych (Lk niej — choć całkiem różnorodnych — pojęć, jest sposób, w jaki owe różne elementy związane są wzajemnymi stosunkami: sposób, na przykład, w jaki układ opisów lub sprawozdań wiąże się z technikami przepisywania; sposób, w jaki pole pamięci wiąże się z formami hierarchii i przyporządkowania, które rządzą wypowiedziami danego tekstu; sposób, w jaki metody przybliżania i doskonalenia wypowiedzi wiążą się z metodami krytykowania, komentowania i interpretowania wypowiedzi już sformułowanych itp. Taki wła'śnie splot stosunków tworzy system formacji pojęć.

Opis tego systemu nie może funkcjonować jako bezpośredni i natychmiastowy opis samych pojęć. Nie idzie o to, by zrobić ich wyczerpujący wykaz, ustalić cechy, które mogą być im wspólne, przystąpić do ich klasyfikowania, zbadać ich wewnętrzną spójność czy wypróbować ich wzajemną zgodność. Nie czynimy przedmiotem analizy architektury pojęciowej pojedynczego tekstu, indywidualnego dzieła lub jakiejś nauki w pewnym jej okresie. Spoglądamy jakby spoza owej widocznej gry pojęć i próbujemy ustalić, według jakich schematów (układania w serie, grupowania równoczesnego, przekształcania ciągłego lub wzajemnego) wypowiedzi mogą wiązać się ze sobą w danym typie dyskursu; próbujemy określić, w jaki sposób elementy powracające wypowiedzi mogą się ponownie ukazywać, rozdzielać, łączyć

87