DSC00469 (16)

gatywny i jogo sprzymierzeńcy. Znamienny jest w najwcześniejszych utworach pewien niedowład działania pozytywnego bohatera w walce o swoje szczęście. Nawet aktywny w życiu publicznym i umiejący ratować ukochaną w nieszczęściu Topolski i Xa prowincji okazuje się niedołęgą na płaszczyźnie romansowej; w Ostatniej miłości, gdyby nie działanie brata bohaterki, kochankowie zagubiliby się w nieporozumieniach; całkowicie bierną postacią jest cnotliwa nauczycielka w Wesołej teorii i smutnej praktyce. Mimo przekonania o prawie jednostki do szczęścia to nie tylko logika pesymistycznego często planu romansowego, ale i istniejąca od początku koncepcja bohatera \ pozytywnego jako człowieka, który „walczy nie za siebie”, jest ' przyczyną jego słabości w rozprawie z intrygantem.

Niekiedy zresztą nie tyle osoba skądinąd szlachetnego jednego z rywali, ile jego rola społeczna, moralny charakter przyszłości. jaka z nim czeka bohatera czy bohaterkę, są przyczyną kolizji wartości, wymagającej trudnej decyzji — tak dzieje się w takich utworach, jak W klatce, Z życia realisty, Cnotliwi, Maria. Wówczas jednak środowisko traktowane negatywnie przestaje odgrywać istotną rolę w akcji romansowej, zredukowane bywa do roli tła społecznego lub funkcjonuje w ramach osobnego wątku — jak w Cnotliwych — a w wątku miłosnym przesunięte zostają proporcje między akcją „zewnętrzną” a „wewnętrzną”, punkt ciężkości spoczywa o wiele wyraźniej na perypetiach rozterki duchowej bohatera, przybierającej najczęściej charakter walki miłości i obowiązku, i W romansach Orzeszkowej akcja ma charakter jednotorowy,

[ a często i jednowątkowy, jeśli obok wątku romansowego poja-j wiają się jeszcze jakieś inne, uboczne, są one zazwyczaj niezbyt rozwinięte i wyraźnie podporządkowane głównemu, uzupełniają go, wpływają na występujące w nim komplikacją Wyjątkiem są tu jedynie Cnotliwi, gdzie wątek demaskacji środowiska plotkarzy, połączony pewnymi więzami przyczynowo-skutkowymi z wątkiem miłosnym, posiada jednak nie tylko dużą samodzielność, ale w ogólnym planie fabularnym powieści odgrywa donioślejszą nawet rolę problemową. W zasadzie jednak typowy

romans z okresu wczesnej twórczości Orzeszkowej koncentruje na perypetiach serc ludzkich w sposób dość wyłączny, a niezbędne w tendencyjnym planie powieściowym rozszerzenie tła społecznego przynoszą epizody bardzo ściśle zresztą powiązane z przebiegiem romansowych wydarzeń. Ale wąskość akcji sprawia, że właśnie w romansach pojawia się i ginie natychmiast spora liczba postaci epizodycznych, które pełnią określoną funkcję ilustracyjną — na przykład są argumentami na rzecz tezy o istnieniu także i pozytywnych postaci w negatywnie charakteryzowanym środowisku (Ostatnia miłość), bądź występują w roli figurantów w scenach zbiorowych (W klatce, Na prowincji), bądź też stanowią chór, oceniający postawę głównych bohaterów. Romans Orzeszkowej nie jest bowiem w stanie objąć zasięgiem akcji wielu problemów społecznych, które stara się sygnalizować przynajmniej w dyskusji, komentarzu lub w najlepszym razie w przelotnym epizodzie.

Konstrukcje wielowątkowe, podobnie jak skomplikowany rozkład ról powieściowych, charakterystyczne są dla kształtujących się później nieco różnych odmian społecznej powieści Orzeszkowej. Rozszerzenie pola obserwacji, spojrzenie na rzeczywistość jako na dziedzinę ścierających się interesów grup społecznych i jednostek, koncepcja człowieka jako osobowości f społecznej, uwikłanej w różnorodne stosunki i konflikty ze zbiorowością, pociąga za sobą konieczność przedstawienia większej ilości powieściowych zdarzeń i powiązania ich bardziej skomplikowanymi nićmi wielostronnych zależności. Szczególna komplikacja akcji powieściowej występuje jednak zwłaszcza w utworach będących ogniwami pośrednimi między romansem a po-^jeścią społeczną, takich więc, jak Pan Graba, Pamiętnik Wa-. wy i Na dnie sumienia. Tutaj powikłania intrygi zastępują Jasno jeszcze uświadamiane prawidłowości społecznego losuy ^wieka; dążenie do wzmożenia reprezentatywności przedstawianych konfliktów i sytuacji pociąga za sobą nagromadzenie wątków paralelnych lub wariacyjnych, potrzeba zaś jaskrawego ^wyraźnienia tezy każe przywiązywać szczególną wagę do kon-rastowania wątków.

461