DSC00474 (11)

I

aiaflla powIwM l«nd«ncyjnłj

t»k*c wypowiedź programowych i postulatów moralno-oby-rtalowych-

ffdzi

stopniu

esy wjpo*

Bohatr

tors stsw

InncścJ nieco wygląd** ta sprawa w powieści Z życia realisty, spojrzenie narratora w minimalnym tylko orvg°^VVłłne j^est przez nieliczne i niezbyt ważne listy tśfei innych postaci przytaczane w toku narracji, ma też zwężony zakres uprawnień komenta-

— wypowiada oceny dotyczące własnych losów i połciowych, niekiedy też pozwala sobie na pewne uogól-o charakterze moralno - psychologicznym, zazwyczaj akcentując, że jest to jego pogląd indywidualny. Sposób ukształtowania jego wypowiedzi nie pozwala też zawsze zakładać peł-

jWj apnw

y autorskiej Niezbyt wyraźnie zaznaczane możli- I wosci dystansu tkwią choćby w określeniu „realista”, nie ma- I jącym zbyt pozytywnej treści id eowo-moraln ej w dotychczaso- I wych utworach pisarki. Ale też powieść ta jest jedynym wy-1 ją Udem we wczesnej twórczości Orzeszkowej, rysującymi możliwość wieloznaczności oceny sytuacji fabularnej i stwa-l rającym perspektywę komplikacji jej moralnych i społecznych* znaczeń.

W zasadzie jednak narrację w ówczesnych utworach pisarki! prowadzi podmiot autorski, który od początku świadomie i pro-l gramowo ingeruje w stwarzany przez siebie świat powieściowy! i angażuje się poważnie w jego sprawy, a także aktywnie częstcl kształtuje pisarski dialog z czytelnikiem. Z czasem jednak, po<fl koniec pierwszego dziesięciolecia twórczości najwyraźniej wym stępować będzie tendencja do pewnej obiektywizacji narracjffl i choć nie zaniknie rola narratora-komentatora i sędziego, ren fleksje i oceny formułować on będzie w sposób mniej osobistym bardziej abstrakcyjny.

Najbardziej charakterystyczną cechą koncepcji narratora jesffl początkowo dążenie do dosyć daleko idącego podkreślenia jego tożsamości z podmiotem autorskim, dokonywanego przed A wszystkim na płaszczyźnie jego funkcji „literata”. W utworacM i późniejszych okresów swej twórczości, w opowiadaniaclfl i krótszych powieściach, Orzeszkowa będzie nierzadko wyposafl

źała narratora odautorskiego w konkretne rysy swej osobowości, sytuacji społecznej, nawet biografii i w tej funkcji będzie wkraczała w świat literacki, wchodziła w określone stosunki z bohaterami i ich losem, poręczając w ten sposób wiarygodność, życiową „autentyczność” przedstawianego fragmentu rzeczywistości społecznej.

W dobie powieści tendencyjnej tylko raz, w debiutanckim Obrazku z lat głodowych, narrator zapewnia, że opowiada historię „zasłyszaną”, i tylko bohaterka Marty przedstawiana jest czytelnikowi jako postać osobiście znana autorce.(Większości wcześniejszych utworów z tego okresu, chociaż w korespondencji roi się od aluzji do rzeczywistych wzorów postaci i sytuacji, chociaż odkrywamy często ślady-wykorzystania elementów autobiograficznych, a współcześni czytali powieści Orzeszkowej jako romanse z kluczem, tendencja narratora zmię* rza do podkreślenia kreacyjnego charakteru powieściowego świata, a sam „ópówiadacz” występuje przede wszystkim jako pisarz, „osoba publiczna”, obarczona określonym „urzędem społecznym”, tłumacząca w fikcyjnych literackich obrazach zjawiska współczesnego życia dla rozrywki i nauki czytelników.

Owo umyślne zaznaczanie kreacyjności przedstawianego świata odbierać można często zresztą jako maskę zacierającą zbyt wyraźne podobieństwa ze światem pozaliterackim. Znamienny jest na przykład fakt, że jedynie wielka Warszawa i nazwy dzielnic kraju należą do geograficznych realiów służących lokalizacji _ akcji, miasta prowincjonalne, nawet Wilno, ukrywają się pod mniej lub bardziej przejrzystymi kryptonimami. Podobny charakter ma utrwalony w szlacheckich powieściach doby między-powstaniowej obyczaj określania bohaterów imieniem i pierwszą literą nazwiska, stwarzający iluzję, że rzecz dzieje się wśród postaci czytelnikowi znanych, a zamaskowanych tylko przez względy przyzwoitości towarzyskiej. W każdym razie jednak świat literacki prezentowany jest odbiorcom jako twór narra-tora-literata. Poza Martą dopiero w powieściach ziemiańskich o Elim Makowerze i rodzinie Brochwiczów zmieni się na dobre koncepcja narratora i jego stosunku do powieściowego univer-