DSC00845

Kfimtymenłfllnych w Polsce charakteryzuje *i«j naW* niejizyni działaniem tendencji programowo-iuoraii^ torsklej. Pozostaje to w związku z próbami prm&m-nia na nasz teren niejako samej Ideologii sentymao-talnoj, dla której wypowiedzenia nie znaleziono jeszcze w polszczytnie własnych środków wyrazu. Świadczą o tym wczesne adaptacje Gessnera, ale także dram sentymentalnych, w których wprawdzie próbowano ~_ ale raczej zgodnie z klasycystycznymi zasadami — stosować materią utworów „do kraju i obyczaju" (np. w Burmistrzu poznańskim), nie wychodzono jednak poza — niewiele odbiegającą od zabiegów publicystycznych — propagandę postawy człowieka czułego, pojętego ponad kategoriami miejsca i czasu historycznego. Ale tendencja ta nie zanikła i później, ujawnia ją Podolanką Krajewskiego, a także, w nieco innym ujęciu, proza powieściowa Jezierskiego, który jednak podejmuje różnorodne wysiłki wpisania tej problematyki w bardziej skomplikowany obraz literacki. Charakterystyczne jest, źe sentymentalizm dziewiętnasto-wieczny nie podjął już tej wersji bezpośredniego dydaktyzmu, a moralizatorskie zadania starał się realizować w ścisłym związku z założeniami poznawczymi, jak to się działo u Wirtemberskiej, Niemcewicza, a także narodowymi — u Kazimierza Brodzińskiego.

Kierująca literaturę ku rzeczywistości i konkretnym wyznacznikom sytuacji ludzkiej tendencja poznawcza, obecna już w liryce i dramacie XVIII wieku, wyraziła się zarówno w zainteresowaniach historycznych i traktowaniu poezji jako przekazicieUd historycznej prawdy, jak i w penetracjach folklorystycznych (szczególnie w operze) oraz w ambicjach stworzenia literackiego obrazu współczesnego społeczeństwa (np. w powieści Wirtemberskiej). Była to tendencja wyraźnie narastająca, ale przecież także nigdy

zda podporządkowała ona sobie całości produkcji sentymentalnej — w w. XIX wyłamały się spod jej wpływu romanse czułe. Zainteresowaniu swoistością narodowej tradycji (podsycanemu przez bieg wydarzeń historycznych) oraz wartościami tkwiącymi w sferze folkloru towarzyszyło przy tym nieustanne poszukiwanie uzasadnień dla sentymentalnej wizji człowieka czułego. Dociekając istoty odrębności kultury narodowej i ducha poezji polskiej, Kazimierz Brodziński dostrzegł tę odrębność w realizowanej przez przodków sentymentalnej idylli moralnej i powrót do takiej idylli uczynił programem, którego urzeczywistnienia służyć miała także literatura, ukazująca „szczęście w ograniczeniu**.

Wreszcie tendencja iatrospekcyjna, tak żywa w liryce sentymentalnej czasów stanisławowskich, w poezji początków XIX wieku przejawiała się w utworach coraz bardziej skonwencjonalizowanych, zaś terenem przenikania doznań czułego serca stał się romans epistołarny, najbardziej ekspansywny gatunek w tym okresie. Tyle tylko że sfera eksploracji ograniczenia została niemal wyłącznie do spraw nieszczęśliwej miłości, traktowanej jako przypadek szczególnie głębokiej i wartościowej realizacji ludzkich doznań, których źródła nie płynęły już jednak z bezpośrednich kontaktów ze światem, lecz realizowały tylko mityczny absolut miłości.

Tak więc już samo rozumienie zadań literatury i wciąż trwający proces wypracowywania literackich środków ich realizac# powodowały dość znaczne zróżnicowanie twórczości sentymentalnej. Dostrzegając ten fakt, staraliśmy się jednocześnie wskazać, jakie „wspólne nńanowmld" pozwalają postawić obok siebie i porównywać Zbiega z miłości ku rodzicom z dumami Niemcewicza. Grenadiera-łiJozoła % liryką Kar-