5. Cechy gatunkowe sonetu.

Sonet (z j. włoskiego "sonetto") to układ stroficzny wypowiedzi poetyckiej; utwór liryczny składający się z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach i dwóch tercynach, o ścisłym rozkładzie rymów. Zazwyczaj osiem pierwszych wersów zawiera część opisową lub narracyjną, natomiast sześć końcowych stanowi część refleksyjną. Sonet narodził się w XIII wieku we Włoszech, rozwinięty został przez Dantego i Petrarkę. Ustalił się wtedy typ sonetu włoskiego, o rozkładzie rymów: a b b a, a b b a, c d c, d c d (lub c d e, c d e). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI wieku w literaturze europejskiej. Powstały jego odmiany, m. in. sonet Szekspirowski, sonet francuski. W Polsce wprowadzili go do literatury J. Kochanowski i M. Sęp - Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literackich, uważany był za formę szczególnie trudną, pojmowany jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego. W baroku uprawiał go m. in. J. A. Morsztyn, w romantyzmie A. Mickiewicz i J. Słowacki, w pozytywizmie A. Asnyk, w Młodej Polsce K. Przerwa - Tetmajer, J. Kasprowicz i L. Staff, współcześnie J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen Czachorowski. Przykładem może być "Sonet V" M. Sępa Szarzyńskiego "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego". Jest to francuska odmiana sonetu o trzech strofach czterowersowych i jednej strofie dwuwersowej oraz o układzie rymów: a b b a, a b b a, c d c d, e e. Ostatnia, dwuwersowa strofa podkreśla końcową refleksję. Tytuł wprowadza czytelnika bezpośrednio w treść utworu, który traktuje o przemijającym charakterze ziemskiego życia i nietrwałości dóbr, które świat człowiekowi proponuje. Bogactwo, sława, rozkosze ciała to pozorne dobra, za którymi goni człowiek zwiedziony żądzą, tymczasem one nie są w stanie zapewnić mu ani wiecznego szczęścia, ani trwałego poczucia bezpieczeństwa. Sonet J. A. Morsztyna "Do trupa" oparty jest na pomyśle, czyli koncepcie polegającym na zestawieniu sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek żyjący, nieszczęśliwie zakochany, z sytuacją trupa. Wiersz, zgodnie z istota sonetu, daje się podzielić na dwie części. W pierwszej, obejmującej dwie pierwsze zwrotki czterowersowe, podmiot liryczny mówi o podobieństwach, jakie wynikają z konfrontacji sytuacji zakochanego z sytuacją trupa. Druga część sonetu, dwie ostatnie tercyny, stanowią wyliczanie różnic. Paradoksy i kontrasty zawarte w tym wierszu mają dowieść zdumionemu czytelnikowi, że trup znajduje się w o wiele korzystniejszej sytuacji niż człowiek żyjący, a nieszczęśliwie zakochany. "Sonety krymskie" A. Mickiewicza to cykl sonetów wyrażających jego przeżycia i uczucia związane z podróżą po Krymie. Przykładem może być "Bakczysaraj". Część opisową tego sonetu wypełnia obraz wymarłego i opustoszałego miasta - Bakczysaraju, który przez kilka wieków był stolicą chanów krymskich z dynastii Girajów. Wspaniałe niegdyś pałace niszczeją, pod działaniem nieubłaganego upływu czasu chylą się ku upadkowi. Na ściany ruin wdziera się przyroda, zwiastująca klęskę i zniszczenie. Drugą część rozpoczyna zawarty w trzeciej strofie opis fontanny haremu, która wciąż jest cała i opiera się działaniu czasu i natury odnoszącej nad dziełem ludzkich rąk zdecydowane zwycięstwo. Ostatnia strofa stanowi wyraz tragicznej świadomości klęski wszelkich wartości uznanych przez ludzi za wieczne i niezniszczalne wobec pozornie zmiennego i ulotnego świata przyrody.