DSC07123 (3)

im Jahrt 1772 Preussen huldigenden polnischtn Adels in Westpreussen, Hamburg 1905. — M. B 3 r, Der Adel u. der adlige Gnmdbesitz in Połmsch-Preussen aur Zeit der preussischen Besiteer-greifung (Die Vasallenlisie des Kreises Marienburg 1774, Stargard 1774—1775, Konitz 1774—1776, Dirschau 1774—1775, Kutn 1789, Michelau 1790), Leipzig 1911. — Dr. D ambr o w s ki, Ermlands Erbhuldigimg im Jahre 1772, Ztschr. EnnL 1916 XIX. — M. Bar, G. L (1 h r, Die. Yasallenlisten Ober denjahren 1774—1776, tamże 1916 XIX. — J. G a 1 ] a n d i, Vasallenfamilien des Ermlands u. ihre Wappen, tamże. — B. K O n i g, Die lehenuasallen. der FOrstbischdfe v. Breslau (in Oesterr. Schlesien), Ztschr. f. Gesch. u. Kulturgesch. Schles., Troppau 1919 XIX/XX.

S. Łoza, Historia orderu Orla Białego, Warsz. 1922 (zawiera spis kawalerów orderu z 1. 1705—1831). — Tenże, Kawalerowie orderu kv. Stanisława (1765 — 1813), Warsz. 1925. — Tenże, Kawalerowie orderu Sw. Stanisława (1815—1830), MH 1930 IX, 1931 X, 1932 XI. Uzup. S. Taczanowskiego, MH 1933 XII. — S. Łoza Legia honorowa w Polsce 1803—1923, Zamość 1923.

S. Małachowsk i-Ł e m p i c k i, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków 1738—1821, Arch. Kom. Hist. 1930, s. II t. II.

Z prowadzonych od końca XVIII w. niezmiernie cennych dla celów genealogicznych akt personalnych urzędników państwowych dotychczasowi badacze genealogiczni korzystali tylko w bardzo nieznacznym stopniu. Akta Komisji Emerytalnej Królestwa Polskiego, istna kopalnia informacji genealogicznych z pierwszej ręki, spłonęły w Warszawie w pożarze Archiwum Skarbowego w r. 1939.

e. -AKTA SĄDOWE GRODZKIE I ZIEMSKIE

Przechodzimy wreszcie do omówienia ksiąg sąd o.w y eh, grupy najważniejszej wśród tej kategorii źródeł genealogicznych, którą stanowią akta^su. Rola ksiąg sądowych dla studium genealogicznego jest w Polsce o wiele donioślejsza niż ksiąg metrykalnych, jakkolwiek w przeciwieństwie do tych ostatnich stanowią jedynie źródło pośrednie. Akta metrykalne pozwalają na odtworzenie genealogii obejmującej nawet zmarłych w niemowlęctwie, ale genealogii fragmentarycznych, w wyjątkowych tylko wypadkach dających się związać w jedną większą całość filiacyjną. Akta sądowe natomiast, choć przeważnie wykazują jedynie ludzi dorosłych, zdolnych do działań prawnych, pozwalają jednak łączyć ich pod względem genealogicznym w sposób zwarty i pewny poprzez długi szereg pokoleń, uwzględniając nawet najszersze rozrodzenie¹. Ograniczenie do osób dojrzałych, jakkolwiek przeważa, nie jest również żadną regułą, jak to niżej zobaczymy. Każda dojrzała jednostka ludzka należąca do klas uprzywilejowanych, posiadających, w znacznej większości wypadków pozostawiała za żyda jakiś ślad w aktach sądowych i, jeśli się odnośne akta zachowały, jest dla nas poprzez nie uchwytna.

** S. Kutrzeba, Sądy z\vńshi: t grodzkie te loiekach średnich, Rozpr. Wydz, hist.-fil. AU 1901 XL, 1902 XLII. — J. Bielecka, Kancelaria grodzka aielkapohka w XVl—XVllt w., Studia Zródloznnwcze I, Woni. 1957.

⁰¹ Tę wyń)ckowq rolę akt sądowyca polskich przy konstruowaniu genealogii brano pod uwagę w dawnej polskiej praktyce legitymacyjnej. Sejmiki, trybunały i sady jako dowody nliącji traktowały równorzędnie metryki koldelne i transakcje majątkowe wyjęte z ksiąg grodzkich lub'ziemskich- Tok astmo postępowały rządy zaborcze. Na zachodzie, gdzie księgi metrykalne byty prowadzone w sposób systemstyczniejszy i lepiej dbano o ich konserwację, znaczenie dokumentów prawno-maj pikowych dla celów genealogicznych było nieporównanie mniejsze.

Wśród rozmaitych kategorii ksiąg sądowych wysuwają się na pierwszy plan jako nieoceniony materiał genealogiczny dla rodzin szlacheckich akta dwóch zasadniczych typów sądownictwa szlacheckiego: ziemskie i grodzkie. . Dla XV w. oba typy ksiąg są dla nas równie ważne, choć z pewnym przechyleniem szali na korzyść ziemskich, na ogół starszych, bo sięgających czasem końca XIV w.⁸² W XVI w. znaczenie sądownictwa grodzkiego stopniowo wzrasta. Grody zdobywają sobie kompetencje zastrzeżone początkowo dla ziemstw⁸³ i już w ciągu XVI w., na ogół biorąc, poczynają zdobywać pierwszeństwo. Jeśli chodzi o dwa następne stulecia, to mając na uwadze cele genealogiczne, można już śmiało ograniczyć się nieomal wyłącznie do ksiąg grodzkich.

Księgi sądowe w miarę postępu czasu i rozwoju czynności kancelaryjnych ulegały coraz silniejszemu zróżniczkowaniu. Kształtowały się rozmaite ich typy poświęcane różnego gatunku wpisom. Podział zasadniczy, datujący się od drugiej połowy XVI w., właściwy większości polskich kancelarii sądowych, to księgi inskrypcji i relacji (Jibri inscripńonum i Jibri relationum). Pierwsze dotyczyły zeznań w sprawach niespornych, a więc wszelkiego rodzaju zapisów wieczystych (sprzedaży, donacji, działów), zastawnych, dzierżawnych, pokwitowań, stanowienia opieki dla nieletnich etc. Drugie poświęcone były przede wszystkim zeznaniom woźnych o dokonaniu czynności sądowych, więc o doręczonych pozwach i dokonanych wizjach lokalnych, dalej protestacjom i zeznaniom* stron stanowiącym ewentualną podstawę do spraw spornych i wreszcie wszelkiego gatunku wniesieniom, czyli oblatom dokumentów o treści zarówno publicznej (konstytucje sejmowe, lauda i instrukcje sejmikowe, uniwersały królewskie, hetmańskie, podskarbińskie etc.), jak prywatnej prawno-gospodarczej (kontrakty, inwentarze). Zasadniczo więc księgi tej grupy miały również charakter niesporny, chociaż ich treść w pewnej części mogła już ściśle łączyć się z jurysdykcją sporną. Wyłącznie tej ostatniej poświęcone były księgi dekretów (Jibri decretorum) spisywane osobno począwszy od końca XVI w. lub początków XVII (w Krakowie już od r. 1574). Ponieważ owe księgi nie ograniczały się często do notowania jedynie treści wyroku, lecz w niejednym wypadku podawały i cały przebieg procesu, możemy w nich znaleźć bardzo cenne wiadomości genealogiczne, zwłaszcza wtedy, kiedy ten proces dotyczył spraw spadkowych⁸⁴. ^{2 1}

71

1

Taka była też treść nieocenionych pod względem genealogicznym ksiąg wyroków trybunalskich lubelskich i piotrkowskich. Koncentrowały one najzawilsze pod względem prawnym i stąd często najbogatsze w materiał genealogiczny •prawy sporne z całego kraju. Księgi zapisów trybunalskich, mniej liczne, zawierały wpisy wniesione tom przez przygodnie, z racji pobytu na trybunale, a dotyczące spraw niespornych. Akta trybunałów spłonęły w Warszawie w r. 1944. Analogiczny charakter mają księgi wyroków i zapisów Trybunału W. Ks. Litewskiego przechowywane w Wilnie.

2

⁶⁵ Tak np. najstarsze krakowskie ziemskie pochodzą z r. 1374, poznańskie 1386, podczas gdy najstarsze grodzkie krakowskie są z r. 1407, poznańskie z r. 1400.

Tylko w Wielkapolsce już w XV w. sądy grodzkie mogły przyjmować do swych ksiąg takie i wpisy wieczyste tyczące się nieruchomo!ci. W innych częściach kraju było to zastrzeżone dla sądów ziemskich i jeśli dokonano zeznania przed księgami grodzkimi, naleialo w ciągu 6 tygodni przenieść je do ziemskich. W XVI i XVII w. poszczególne grody zdobywały sobie drogą konstytucji sejmowych tzw. wieczność na wzór Wielkopolski (Kraków 1589, Sandomierz 1590, Zakroczyni, Liw, Zambrów 1590, Sochaczew 1593, Nur, Kamieniec, Ostrów, Łomża, Ostrołęka, Kolno 1598, Sącz i Biecz też 1598) Wyfzogród, Wizna. Wąsosz 1601, etc. Zob. Vol. Itg. II 1272, 1337, 1338, 1408, 1467, 1468, 1521).