DSC08100

29

28

Psisko stare, niezdatne, oddano do bydła.

Widząc, że pies, nieborak, oblizuje kości,

Żywił go stary szafarz, niegdyś podstarości.

Jest to bajka o niewdzięczności panów i smutnej doli ich sług] Los sługi i psa jest podobny — są niepotrzebni, więc tracą łaskę pańską. Inne bajki odnoszą się już nie do doli sług, ale w ogóle chłopów. Gdy bowiem Krasicki mówi o Chlebie w bajce Chlea i szabla, ma na myśli wytwórców chleba, którym panowie odbierają plony prowadząc wojny w obronie swoich interesów.! W bajce Pan i pies zwrócił poeta uwagę na to, jak każdy czyn: poddanego obraca się przeciw niemu. Takie utwory, jak Wino' i woda. Szkapa i rumak, Ocean i Tagus rzeka prawdopodobnie mają przypomnieć, że świetność życia możnych i bogatych grun-1 tuje się na ciężkiej, nieefektownej pracy ludu.

Pogardzał rumak szkapą, która co dzień rano Nosiła mu do stajni i obrok, i siano.

Rzekła mu więc: „Gdyby mną obrok nie wożono, Skromniejszy byłbyś pewnie, nie brykałbyś pono".

Z taką samą godnością odpowiada woda, gdy wino pyszni się,' że nie chłopom, lecz panom „służy ku wygodzie":

„Nie piłoby cię państwo — rzekła woda skromnie —

Gdyby nie chłop dał na cię, co chodzi pić do mnie".

Przypowieść tę najtrafniej chyba można tłumaczyć jako me-j lancholijną refleksję nad dolą ludu. Jeśli tak jest istotnie, to omó»| wionę bajki wraz z odpowiadającymi im fragmentami satyr i in- j nych otworów Krasickiego mają swe źródło w odczuciu przez I poetę krzywdy ludu. Niesprawiedliwość wskazał Krasicki spo- i kojnie, ale pewnie.

Nie zawsze łatwo jest znaleźć jedynie słuszną wykładnię ba~f jek Krasickiego. Czasem alegorię można wytłumaczyć na kilka 1 różnych sposobów i odnieść do różnych sytuacji. (Tak np. bajka! Dzieci i żaby zamierzona była przez Krasickiego jako ostrze-1 zenie lekkomyślnych paszkwilantów, ale można ją odnieść doi każdej sytuacji, gdy ktoś lekkomyślnie lub wręcz bezmyślnie 1 krzywdzi bezbronnego). Pod tym względem Krasicki różni się I zdecydowanie np. od Niemcewicza, którego bajki celują w bar-dzo konkretne okoliczności obrad Sejmu Wielkiego, na przykład w gadulstwo posłów reakcyjnych. Zespół omówionych bajek Krasickiego dość wyraźnie tłumaczy się sytuacją społeczną drugiej połowy XVIII wieku oraz chęcią poety wzięcia w obronę skrzywdzonych i poniżonych.

*

* •

Jak wynika z bajek omówionych poprzednio, Krasicki potrafił dostrzec i obnażyć podstawową zasadę ustroju społecznego w okresie feudalizmu. Ale objawy panowania tej zasady w społeczeństwie nie ograniczały się do bezprawia, gwałtów i krzywdy poddanych. Dalszym skutkiem jej działania była powszechna demoralizacja; tylko nieliczni zdolni byli jej się oprzeć. Różnorodne objawy upadku moralności społeczeństwa XVIII wieku zanotował Krasicki w bajkach. Te małe obrazki — pozornie z sobą nie związane — składają się w istocie na przykrą i zatrważającą, a równocześnie śmieszną „komedię ludzką". Czegóż tam nie mai

Przede wszystkim dwór. Już w Myszeidzie kierował Krasicki swoje pociski w tamtą stronę:

Dwór pański źródłem występków lub cnoty;

Lud, w obieraniu prosty i mniej baczny.

Głupio zdziwiony na wyższe obroty,

W sądzeniu płochy, w działaniu dziwaczny,

Patrzy na dworskich intryg kołowroty:

Ten mu prawidłem, kto z postaci znaczny.

Na wzór bydlęcej, nieroztropnej trzody Uczniem jest błędu, niewolnikiem mody

(P. I, w. 80—88)

Na dworze krytykuje Krasicki wszystkich: panów, królów i magnatów; dworaków i „lud"? ale to nie ten prawdziwy lud, który płacze, gdy król mianuje rządcą państwa małpę lub lisa fWół minister), lecz szlachta szukająca zaszczytów i łask na dworach pańskich. W tym kręgu panuje walka wszystkich przeciw wszystkim. Podobnie jak w bajce Lew I zwierzęta mniejsze