DSC09191 (2)

(FANTASTYKA) - FANTASTYKA NAUKOWA 287

(FANTASTYKA) - FANTASTYKA NAUKOWA 287

K

OC

n

IM ? NJI

is

spokrewnione, jest jednak kategorią odmienną. Groteska fascynuje osobliwymi zestawieniami często sprzecznych porządków motywacyjnych, jej ekscentryczność wynika z celowego unikania jednolitych zasad rządzących światem przedstawionym. Fantastyka natomiast dba o wewnętrzną logikę zdarzeń, zadziwia niezwykłością, lecz ujętą w jednolity system motywacyjny. Jej światy mają charakter struktur homogenicznych, podczas gdy groteska manifestacyjnie podkreśla he-terogeniczność elementów składowych. Może więc jedynie wywoływać wrażenie fantastycznoś-d Inna sprawa, że bardzo często również konwencja fantastyki bywa obiektem parodii i ulega groteskowej deformacji (np. Dzienniki gwiazdowe i Bajki robotów Lema).

Wrażenie fantastyczności powstaje także jako wynik silnie zmetaforyzowanych wizji podmiotu mówiącego w prozie poetyckiej. Dotyczy to zarówno nasyconej liryzmem prozy Schulza, jak i fan-tastyczno-poetyckich opowiadań S. Balińskiego (Miasto księżyców, 1924). W tym ostatnim wypadku mamy już do czynienia z zupełnie innym typem fantastyki, bliższym w każdym razie fantastyce baśniowej niż fantastyce grozy.

Trzecią wreszcie odmianą fantastyki, charakterystyczną przede wszystkim dla 2. połowy XX w., jest fantastyka naukowa, określana też angielskim terminem „science fiction”. Wyróżnia się ona tym, że jej sposób motywowania zjawisk fantastycznych polega na zachowaniu pozorów naukowego myślenia. Znaczy to, że każdy fenomen fantastyczny otrzymuje tu jakieś racjonalne, ni-by-naukowe uzasadnienie. W związku z tym narracja w utworze fantastyczno-naukowym jest tak prowadzona, aby czytelnik odniósł wrażenie, iż wszystkie fantastyczne zjawiska zostały w sposób racjonalny wytłumaczone. W istocie bowiem — co jest oczywiste — fenomeny fantastyczne nie mogą być wyjaśnione w takim sensie, w jakim nauka wyjaśnia zjawiska świata empirycznego. Stąd w tym typie fantastyki istnieje jedynie dbałość o pozory prawdopodobieństwa, o logikę pseudomotywacji i naukopodobny sposób interpretacji fenomenów fantastycznych.

Lit: K. Irzykowski, Fantastyka, „Maski” 1918, z. 32 i 33; S. Baczyński, Losy romansu, 1927; I. Fik, Fantastyka we współczesnej literaturze polskiej, „Nasz Wyraz” 1937, nr 8; A. Hutnikiewicz, Twórczość literacka Stefana Grabińskiego, 1959; C. Skoluda, O fantastyce w literaturze, „Ruch Literacki” 1960, nr 3; W. Ostrowski, The Fantastic and the Realistic in Literaturę, „Zagadnienia —irirh^M 1966, z. 1; R. Caillois, Od baśni " *    1067: R.

fantastyka naukowa?, 1977; S. Wysłouch, Anatomia widma, „Teksty” 1977, nr 2; A. Zcorzelski, Fantastyka, Utopia. Science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, 1980; A. Smuszkiewicz, Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej, 1982.

Antoni Smuszkiewicz

FANTASTYKA NAUKOWA

Tożsamość fantastyki naukowej — dziś częściej nazywanej science fiction — nastręcza więcej wątpliwości, niż można by oczekiwać w związku z jej znacznym zakorzenieniem kulturowym. Wśród twórców, czytelników i badaczy brak mianowicie pełnej zgody co do tego, jakie zjawiska, cechy i wreszcie konkretne dzieła do niej przynależą, a jakie nie. Kontrowersje pojawiają się już w płaszczyźnie synchronii: rozchwianie kryteriów towarzyszące określeniom fantastyki naukowej utrudnia jednoznaczną identyfikację utworów obecnie funkcjonujących w obiegu i nowo powstających. Kiedy jednak w rozważaniach krytycznych uwzględni się aspekt diachroniczny, komplikacje rosną jeszcze bardziej, różne są bowiem stanowiska w kwestii, od kiedy można mówić o istnieniu fantastyki naukowej. W toku historycznego rozwoju nie tylko, jak należało oczekiwać, bardzo znacznie zmieniał się jej kształt, wynajdywane i przyjmowane przez autorów dyrektywy tworzenia, ale także świadomość badaczy i krytyków utrwalających zmiany poetyki w rozmaitych definicjach całego gatunku.

Jako punkt wyjścia wypada przyjąć, że jest to odmiana literatury fantastycznej. Wyróżnik fantastyczności należałoby traktować jako odrębne zagadnienie i poprzestać tu na powszechnych mniemaniach, że mamy do czynienia z pewnego typu konwencją literacką i że jest to wyróżnienie oparte na kryterium prawdziwości (-* fantastyka). Z kolei podkreślenie ograniczenia do zjawisk literackich wynika z ogarniania przez science fiction filmu oraz prób penetrowania przez nią plastyki i muzyki, przy czym czynnikiem limitującym jej rozprzestrzenianie się jest zdolność danej dziedziny sztuki czy konkretnej formy artystycznej do prezentowania, a więc spełniania funkcji medium wobec fikcyjnego świata o cechach potocznych utożsamianych z science fiction.

W ciągu dziejów literackiej fantastyki naukowej do jej cech konstytutywnych zaliczano konsekwentnie właściwie tylko jeden czynnik, miano wicie dominującą rolę w kształtowaniu fantasty cmvch wizji naukowej czy raczej pseudonaukę