DSCF0047

30 Henryk Wiine [3QJ

Dnia 19 1 1627 r. w Baldcnmojzie (Baldcnmuiźć) wyznaczeni przez Lwą Sapiehę pełnomocnicy, tak zwani subdelegaci: pułkownik Mikołaj Korff, starosta nowogrodzki Walter Plettcmbcrg, podkomorzy dorpacki Gedeon Rajecki oraz chorąży smoleński Marcin Karliński, zawarli pożądany układ¹. Należy jednak podkreślić, żc prowadzili rozmowy nie mając formalnych pełnomocnictw wystawionych przez senatorów i że nic zawarli go w imieniu Wielkiego Księstwa, lecz hetmana wielkiego. Szwedów reprezentowali Jakub de la Gardic i Gustav Horn.

Układ miał obowiązywać od 191 do 11 VI 1627 r. Obejmował ziemie Litwy, wymienianej z osobna Żmudzi, Semigalii, Inflant oraz Ingrię i Estonię. To ostatnie jest o tyle interesujące, że potwierdza zasadność zaproponowanego w 1629 r. przez Krzysztofa Radziwiłła uderzenia głównych sił koronnych i litewskich właśnie na nie, jako newralgiczne dla Szwed ów². Przewidziana została korekta zasięgu zdobyczy terytorialnych. Mianowicie Szwedzi mieli wycofać się z Birż (do 26 1 1627 r.), a Litwini opuścić Laudony. Starania o wycofanie się Szwedów także z Bowska, Mitawy i Zelborka, co jeszcze w listopadzie 1626 r. wydawało się Aleksandrowi Gosiewskiemu możliwe do osiągnięcia, zakończyły się niepowodzeniem³. Zagwarantowano wolność handlu, wymianę jeńców, zapowiedziano podjęcie przez obie strony starań, by skłonić władców do zezwolenia na rozpoczęcie jeszcze w czasie rozejmu rozmów na temat zakończenia wojny.

Całość nie różniła się zasadniczo od wcześniejszych rozejmów. Wspomniane zawarcie układu przez wodzów oraz punkt określający terytorium, na którym przerywano działania, przesądzał, że nie powinien być traktowany jako międzypaństwowy. Chorągwie litewskie nadal mogły walczyć w Prusach Królewskich. Wyróżniała go jedynie owa narada w Wilnie, z czego jej uczestnicy zdawali sobie sprawę. Wyrazem świadomości tego, a nawet poczucia winy, było wysłanie listówdo króla i wpływowych panów koronnych, w których tłumaczyli, z jakiego powodu, „bez wiadomości i pozwolenia Jego Królewskiej Mości, także i Stanów Koronnych”, musieli zdecydować się na rozejm⁴. Wymuszała to mianowicie grudniowa porażka wojska, jego stan, a przede wszystkim zapowiedź zejścia z pola, jeśli nie otrzyma żołdu 17 III 1627 r., kiedy upływał kolejny kwartał służby. To ostatnie było zaś tym bardziej groźne, że kursowały pogłoski o za-

mi arze nieprzyjaciela marszu na Kowno. Nic przesłali jednak ani relacji z przebiegu rokowań, ani kopii układu. Zygmunt III pisał w końcu lutego, że o tym, „jako zawarto inducjc i jakimi kondycjami, żadnej nie mamy wiadomości”³*. Być może chcieli w ten sposób zbagatelizować rozejm. Bardziej jednak prawdopodobne, że obawiali się, iż. uczyniona obietnica starań o trwałą normalizację stosunków ze Szwecją, co przecież musiało nastąpić kosztem Zygmunta lit, szczególnie go pod raźni.

W drugiej części listu senatorzy krytykowali uchwały niedawnego sejmu (19 XI —3 XII 1626 r., Toruń), które nie stwarzały Litwie nadziei na poprawę sytuacji militarnej. Prosili o zwołanie kolejnego. Pisali, że bez floty, która warunkuje przeniesienie działań na teren Szwecji, zwycięstwo jest niemożliwe. Zarazem zaś wyrażali wątpliwość, aby mogła powstać („sposobienie jej zda się niepodobne”), co było niczym innym jak sceptyczną oceną działań króla, który stworzył przynajmniej jej zaczątek. W sumie, z całości płynął wniosek już sformułowany w Dyskursie o podniesieniu wojny inflanckiej, iż dla dobra Rzeczypospolitej Zygmunt 111 powinien zrzec się praw do tronu Szwecji i zawrzeć pokój, a przynajmniej wieloletni rozejm.

Nie wiadomo, dlaczego zwlekano z wysłaniem pism^{5 6}. Jak się zdaje, uczyniono to dopiero około 5 lutego, gdy tymczasem Lew Sapieha znał treść układu najpóźniej 26 stycznia⁷. Może chciano wesprzeć się opiniami ludzi, którzy w naradzie wileńskiej nie uczestniczyli. Król otrzymał je zapewne 17 lub 18 II 1627 r. W każdym razie 19 lutego rozesłał listy deliberatoryjne, w których przedstawiał nowinę wileńską, jej ocenę i pytanie, jak należy w powstałej sytuacji postąpić⁸. 20 lutego odpowiedział panom litewskim⁹. To, a także treść listów deliberatoryjnych, sugeruje, że zostały skierowane tylko do senatorów koronnych. Nie sposób przecież nie zauważyć, że pominięcie senatorów litewskich podkreśliłoby niepokojące króla zarysowanie się samodzielności Wielkiego Księstwa. Być może zatem, że pominął jedynie autorów listu wileńskiego.

W liście do arcybiskupa i senatorów król pisał, iż nie sądził, żeby Litwini zdecydowali się na podobny krok bez porozumienia się z nim i z Koroną. Oceniał rozejm jako szkodliwy dla wojska, które walczy w Prusach, a co więcej, dla

1

   TN, 1.118, nr 123: ujęty w formę manifestacji list subdelegatów do Lwa Sapiehy, 191 1627 r., BaJdonensis; BJ, nr 211, s.373: Inducia ąuadrimestris, 1627 r.

2

   Awt., 321/2, nr 165: „Po zdaniu [...] pana krakowskiego [Jerzego Zbaraskiego] o wojnie szwedzkiej, takie swoje zdanie [...] hetman polny litewski tamże na sejmie podał”, bez daty, zapewne 1629 r.

3

   AG AD, AR, dz.V, nr 4560: Aleksander Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła, 26 XI 1626r., w obozie w Marmojzie; LMAB, F139: Złochwicki do Jana Stanisława Sapiehy, 2911627 r., Wilno.

4

³¹ BJ, nr 211, s.203: kopia listu panów litewskich do nominata gnieźnieńskiego Jana Wężyka, bez daty dziennej, styczeń 1627 r., Wilno. Analogiczne lub zbliżone w treści pismo otrzymali: podkanclerzy (zapewne koronny Stanisław Łubieński), biskup krakowski Marcin Szyszkowski, kasztelan krakowski Jerzy Zbaraski, wojewoda kijowski Tomasz Zamoyski i z pewnością kilku innych, wpływowych senatorów koronnych.

5

   TN, L.118, nr 129: kopia listu responsu Króla Jegomości do panów senatorów litewskich, 20 IJ 1627 r., Warszawa.

6

   Na wstrzymywanie się z ekspedycją pism wskazuje niewstawienie daty na jednym z odpisów i wstawienie na drugim tylko miesiąca. BOZ, nr 1173, k. 193: list do podkanclerzego, „Wilno, bez daty”; BJ, nr 211, s.203: kopia listu od panów litewskich, „z Wilna, jan. 1627”,

7

   O wrażeniu, jakie wywołał list panów litewskich, świadczy fakt, że kasztelan krakowski Jerzy Zbaraski odpowiedział im już następnego dnia, czyli 28 11 1627 r. Podobnie postąpił biskup krakowski Marcin Szyszkowski, który odpisał 24 lutego, ale z Kielc. Wskazuje to, że posłaniec przebywał po około 30 km dziennie. Zatem z Wilna, położonego o około 660 km od Krakowa, listy powinny zostać wysłane około 5 11 1627 r.

8

   TN, tli,8, nr 128; Zygmunt 111 do nominata gnieźnieńskiego Jana Wężyka, biskupów i innych senatorów, 19 11 1627 r., Warszawa.

9

   TN, 1.11.8, nr 129: kopia responsu Króla Jegomości do panów senatorów litewskich, 20 U 1627 r., Warszawa.