DSCF0049

34 Henryk Wisner s

miku obradującym przed sejmem 1627 r., mianowicie, że rozejm zawarto, ^ nad Litwą wisiała groźba szwedzkiego ataku, a własne wojsko, nie otrzyn^ żołdu, schodziło z pola^{1 2}. Podobny argument, że to „być musiało*’ ze wzgl^ na stan wojska, wysunęła szlachta wołkowyska³.

Czasem, jak Krzysztof Radziwiłł w wystąpieniu na sejmiku nowogrodzki^ przypominano, że analogicznie, bo nie pytając Wielkiego Księstwa o zdanie postępowała Korona, chcąc ochronić ziemie południowo-wschodnie⁴. W i% cie, jeśli problem sprowadzić do pytania, czy państwa Rzeczypospolitej mogły podejmować działania dyplomatyczne z osobna, było to stwierdzenie słuszne. Tylko w odniesieniu do przeszłości można mówić o nieporównywalności sytuacji, że układy Korona zawierała z przeciwnikiem, z którym Wielkie Księstwo nie walczyło. Już w sierpniu 1627 r. został bowiem zawarty rozejm w Prusach Królewskich, co prawda na czas rokowań, a poza tym nie obejmował on ziem Inflant i Litwy⁵. W następnym roku Lew Sapieha nie krył zaś obaw, że Litwa może nie zostać objęta postanowieniami generalnego rozejmu. „Ponieważ w tym pruskim ąuartirze, który stanął ad decinam juni, żadna securitas WXLnie jest includowana, obawiam się, aby [...] toż nas Litwę nie potkało”⁶. |

Szlachta nowogrodzka, choć stwierdziła, że zawierając rozejm nie zasięgnięto jej opinii, podkreśliła, że nie wątpi w słuszność postępowania ludzi, „którym władza na to od Króla Jegomości do rąk jest podana”⁷. Trudno było nie dostrzec przypomnienia władcy, że decyzja bezpośrednio obciąża faworyzowanego przez niego Lwa Sapiehę.

Rekapitulując:

Krytyka, z jaką rozejm baldenmojski spotkał się ze strony senatorów i szlachty Korony, wynikała przede wszystkim z niezadowolenia, jakie budziła postawa Litwy, która w czasie sejmu toruńskiego nie zgodziła się na zamknięcie portów pruskich, a miesiąc później zdecydowała się na zawarcie zawieszenia broni, co sprawiło wrażenie opuszczenia Korony w chwili, gdy ta była w trudnej sytuacji. Charakter wtórny ma zaś eksponowany w wystąpieniach czynnik polityczny, mianowicie, że zawarcie układu naruszyło unię polsko-litewską, gdyż nastąpiło w wyniku decyzji senatorów Wielkiego Księstwa.

Strona litewska, broniąc się, wskazywała na praktykę funkcjonowania

Rzeczypospolitej. Na niepisaną, ale realizowaną zasadę obrony swych granic przez każde z państw Rzeczypospolitej. Okresowy rozejm miał być zatem tylko jedną z form zabezpieczenia państwa.

Spór o rozejm baldenmojski stanowi przyczynek do dyskusji o zakresie swobody działania każdego z państw Rzeczypospolitej, a zatem ich suwerenności. O tym, że im ją przyznawano, świadczy fakt, iż zarówno autorzy układu, jak i jego krytycy, nie podnosili kwestii wystąpienia senatorów litewskich w imieniu Wielkiego Księstwa. To, że miało ono przynajmniej w pewnym stopniu podstawy prawne, wynika z aktu unii, który przyznawał Koronie i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu prawo prowadzenia ograniczonej działalności dyplomatycznej. Zastrzeżono jedynie, że „posłowie w rzeczach ważnych [...] posyłani być [...] mają [...] za wiadomością i radą wspólną obydwu narodów”. Z pewnością, choć o tym nie pisano, powinni w sprawach ważnych występować w imieniu władcy, a przynajmniej za jego zgodą. Zarazem, przynajmniej formalnie, nie było instytucji, która mogła być siłą sprawczą tych wystąpień, co w wypadku Litwy spowoduje, że funkcję tę przejmie konwokacja wileńska. Tak było w czasie I bezkrólewi w 1632 i 1648 r. Mógł więc uczynić to i senat litewski. Chociaż I bowiem na mocy aktu unii powstał jeden sejm, zatem i jeden senat Rzeczypos-s politej, to w zatwierdzonym w 1588 r. przez Zygmunta Wazę Statucie Wielkiego I Księstwa wielokrotnie wymieniani byli „panowie Rady [...] w tym państwie t naszym”. Artykuł 13 rozdziału 111 zastrzegał zaś, że mają być „we wszelkich i dostojeństwach [...] wedle dawnego obyczaju zachowani”⁸.

Henryk Wisner

STREIT UM DEN LITAU1SCH-SCHWEDISCHEN WAFFENST1LLSTAND IN BALDEN VON 1627

(Zusammenfassung)

Der Autor analysiert den Waffenstillstand, von Balden (Baldenmuize), der fur einige Monate — vom 19. Januar bis zum 11. Juni 1627 — Kriegshandlungen der Truppen des Groflherzogtums Litauen und Schweden unterbrach, die auf dem Gebiet von Livland und Litauen gefuhrt wurden. Man ist der Meinung, dafl die Kiitik, welche der FriedensschluB von Seiten der Senatoren und Adligen der Krone erfuhr, vor allem aus der Unzufriedenheit mit der Haltung Litauens resultierte, das zunachst wahrend des Thomer Reichstages (1626), mit der Błock ad e der preuBischen Hafen nicht einverstanden war, doch einen Monat spater sich zum AbschluB des Waffenstillstandes entschied, was den Eindruck machte, dafl sie die Krone verlassen hat, ais die sich in einer schwierigen Lagę befand. Sekundaren Charakter hat dagegen der in den Reden der GroBadligen und Adligen hervorgehobene politische Faktor, und zwar, daB der FriedensschluB den Gnionsakt zwischen

1

Sapiehy, choć ze względu na wewnętrzne sprzeczności nie sposób określić adresata. Hetman zwraca się bowiem to do którejś z wpływowych osób na dworze, to do zebranej na sejmiku deputackim szlachty. W każdym razie to ostatnie wskazuje, że pisał go przed 2 II 1627 r.

2

   AGAD, AR, dz.V, nr 979: Instrukcja województwa trockiego dana posłom na sejm, 31 VIII 1627 r„ Troki.

3

   AGAD, AR, dz.V, nr 981: Instrukcja powiatu wołkowyskiego dana posłom na sejm, 1IX 1627 r., Wołkowysk.

4

   Oss., nr 1850/1: Mowa Krzysztofa Radziwiłła na sejmiku nowogrodzkim, bez daty. Sejmik obradował 31 VHI 1627 r.

5

   A.Szelągowski, O ujście Wisły, Warszawa 1905, passim.

6

³¹ Awt., 125, nr 43, k.73: Lew Sapieha do Sadowskiego, bez daty.

7

AGAD, AR, dz.Il, nr 978: Instrukcja województwa nowogrodzkiego dana posłom na sejm, 31 VIII 1627 r., Nowogródek.

8

Wystąpienie senatorów litewskich jako odrębnej wielkości miało miejsce choćby w 1623 r., kiedy zwrócili siędo króla z prośbą o doprowadzenie do podjęcia rokowań ze Szwecją. AGAD, Libri Legationum, nr 29, k.82: kopia instrukcji od senatorów WXL do Króla JM danej [...] ks. Eliaszewiczowi referendarzowi WXL, 19 VII 1623 r.