DSCF0045

16 Henryk Wisner [2(5]

Wiadomość o mianowaniu Lwa Sapiehy dotarła do hetmana polnego między 8 a 14 VIII 1625 r. Do tego czasu zaciągnął około 3600 żołnierzy, czego bez wydanych przez króla listów przypowiednich nie miał prawa uczynić. Działanie wymuszały jednak sukcesy Szwedów, którzy 24 VII 1625 r. zajęli strzegący przeprawy przez Dźwinę Kokenhauzen (Kuoknese), a 29 lipca Zelbork (Selpj. lis)^{1 2 3 4}. Dnia 15 sierpnia, nie czekając na zebranie się zaciągniętych oddziałów, hetman ruszył z paruset jazdy ku granicy. 10 września, w obozie w Oniksztach (Anykśćiai), miał już 2746jazdy i piechoty¹³. Były to siły znaczne, ale niezmiernie ustępujące szwedzkim, bo te, oprócz garnizonów rozłożonych po miastach (5627 piechoty, 119 jazdy), liczyły 10 860 piechoty i 3500 jazdy¹⁴. Nic zatem dziwnego, że hetman polny nie zdołał zapobiec utracie Birż, które 5 IX 1625 r. skapitulowały przez oddziałami Gustawa Adolfa. Mogło to mieć nieobliczalne konsekwencje dla całej Litwy, gdyż Birże były jedyną twierdzą, która osłaniała ją od strony Inflant. Król szwedzki skierował się jednak do Kurlandii i zajmując Mitawę (8 X 1625 r.) zakończył w zasadzie okres ekspansji terytorialnej.

Pierwsze oddziały sapieżyńskie przybyły na pogranicze inflanckie na początku września. Według różnych relacji liczyły od paruset (co najbardziej prawdopodobne) do dwóch tysięcy ludzi, którymi dowodził referendarz litewski Aleksander Gosiewski. Hetman wielki Lew Sapieha, który łącznie zaciągnął 3768 jazdy i 1050 piechoty, zjawił się parę tygodni później⁴. Do spotkania z Krzysztofem Radziwiłłem doszło w końcu listopada, kiedy książę, otrzymawszy wiadomość o wyjściu z Rygi oddziałów szwedzkich i ich marszu ku Zelborkowi, w którego pobliżu znajdował się obóz Lwa Sapiehy, podszedł z pomocą. Do bitwy nie doszło, ale hetmani wykorzystali spotkanie dla przeprowadzenia 26 listopada narady na temat przyszłych działań. W jej toku, realnie oceniając stosunek sił, nie zdecydowali się na wybór wariantu ofensywnego (oblężenie któregoś z ważnych miast inflanckich, uderzenie na Estonię lub Finlandię), ale poprzestali na obronnym, realizowanym przez oba wojska z osobna (ochrona Litwy przed grabieżczymi wypadami Szwedów, nękanie ich w Inflantach, atakowanie mniejszych oddziałów, a zwłaszcza transportów opału i żywności).

Kilkanaście dni później dotarło do Inflant polecenie Zygmunta Wazy, aby Krzysztof Radziwiłł rozpuścił oddziały, bo do ich zaciągnięcia nie został upoważniony⁵. Po 14 XII 1625 r. Lew Sapieha wyjechał na sejm (27 I—10 HI

1626 r., Warszawa) i przekazał dowództwo synowi, marszałkowi wielkiemu litewskiemu Kazimierzowi Leonowi Sapiesze⁶. Ten dał się zaskoczyć Gustawowi Adolfowi i zanim hetman polny nadciągnął z posiłkami, poniósł klęskę (17 I 1626 r., Walmojza <Vahnuiźe), w połowie drogi między Bowskiem <Bauske) i Kokenhauzen)⁷. Pośrednie zabezpieczenie zdobyczy terytorialnych najwyraźniej zadowoliło zwycięzcę, gdyż nie poszedł w głąb Litwy. Owszem, gubernator Inflant Jakub Pontus de la Gardie, któremu król przekazał dowództwo, zaproponował wymianę jeńców, na co Lew Sapieha wyraził przed 8 lutego zgodę⁸. Następnie, 31 marca, w jakiejś wiosce koło Bowska, zawarto zawieszenie broni, najpierw do 10 maja⁹. Później, mimo wydanego przez Zygmunta HI zakazu: „serio UW napominamy, abyś tego UW postrzegł, żeby takowych inducji, albo cassatii armorum, ani sam UW, ani żaden UW substytut bez wyraźnego pozwolenia naszego zawierać i stanowić z nieprzyjacielem nie ważył się”, przedłużono je do 15 VI 1626 r.¹⁰

Krzysztof Radziwiłł, przekonawszy się, że przeciwnik nie myśli o wkroczeniu do Litwy, wyruszył do Warszawy, w nadziei, że zmieni nastawienie króla, a zatem otrzyma dowództwo nad wojskiem, które walczyło w Inflantach. Doznał jednak niepowodzenia. Król, dowiedziawszy się o klęsce, chciał mu powierzyć dowództwo, ale tylko nad szlachtą trocką, wileńską i żmudzką¹¹. W tej sytuacji hetman zdecydował się na wycofanie w zacisze domowe, powiadamiając w mowie wygłoszonej w izbie poselskiej, co go do tego skłoniło, a mianowicie, że król jego służb nie chce¹².

6 VII 1626 r. oddziały szwedzkie wylądowały w pruskiej Piławie i zająwszy m.in. Elbląg oraz Tczew podeszły pod Gdańsk. Zdobycie i tego miasta oznaczało, że pod kontrolą Szwecji, która już wcześniej opanowała Parnawę (Pamii, 1617) i Rygę (1621), znalazłyby się (oprócz Królewca) wszystkie porty, przez które odbywał się handel morski Litwy i Korony. Głównym teatrem wojny

1

   AG AD, AR, dz.IV, nr 313, Krzysztof Radziwiłł do biskupa wileńskiego Eustachego Wołłowicza, 8 VII] 1625 r., Iwanie: „Mam 400 koni husarzy [...] arkebuzerówkoni 100 [...] kozaków cirdter 1200 [...] piechoty niemieckiej plus minus 500 [...] polskiej piechoty koło 1400”.

2

   Awt., 321 /2, nr 134: „Komput wojska za pieniądze [...] hetmana polnego WXL do Inflant [...] popis 10 września [...] w Oniksztach”.

3

   Sveriges krig 1611-1632, Bd.2: Polska kriget, Stockholm 1936, s.574.

4

   AG AD, AR, dz.VU, nr 63: „Rejestr [...] wydatków Lwa Sapiehy na wojsko JKM na teraźniejszą ekspedycję do Inflant, 1626”.

5

¹⁰ O poleceniu danym Krzysztofowi Radziwiłłowi król powiadomił Lwa Sapiehę listem datowanym 16 XI 1625 r. w Czemiernikach. Zarazem nakazał hetmanowi wielkiemu, by nie wyznaczał chorągwiom radziwiłłowskim leż i stacji - - BN, nr IV 4834, k.23.

6

   Lietuvos Moksly Akademijos Biblioteka, Vilnius (dalej cyt. LMAB), F 17, nr 131, k.154: „Instrukcja ode mnie, Lwa Sapiehy [...] dana [...] Janowi Stanisławowi Sapiesze, 14 XII1625 w obozie pod Zelborkiem”.

7

   Relacja litewska: BPAN Kórnik, nr 991, k.35: list Krzysztofa Radziwiłła, bez daty. Relacja szwedzka: Rikskancleren Axel Oxenstiemas Skrifter och Brefvexling, Bd.3, Stockholm 1900, nr 158: Axel Oxenstiema do pfalzgrafa Jana Kazimierza, 1 III 1626 r., Stockholm.

8

   BPAN Kraków, nr 354, k.278: Lew Sapieha do Henryka Szmelinga, 8 II 1626 r.

9

   Do rozmów Lew Sapieha wyznaczył Mikołaja Korffa, Andrzeja Młockiego i Henryka Szmelinga. BPAN Kraków, nr 354, k.278: Lew Sapieha do Henryka Szmelinga, 8II 1626 r. Później skład musiał zostać zmieniony, gdyż w imieniu Lwa Sapiehy układ podpisał Jerzy Zdziechowicz. Sygnatariuszem ze strony szwedzkiej był Franciscus Bemhardis. BUW, nr 58, k.65: Zygmunt 111 do Aleksandra Gosiewskiego, 23 V 1626 r., Warszawa.

10

   Sveriges krig, Bd.2, s.459. BN, nr IV 4834, k.37: Zygmunt HI do Lwa Sapiehy, 26IV 1626 r., Warszawa. O zakończonych odmową szwedzką staraniach litewskich o kolejne przedłużenie ro-zejmu—AGAD, AR, dz.V, nr 4560: Aleksander Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła, 17 VI1626 r., obóz w Kławanach.

11

   Vilńiaus Universiteto Biblioteka, F 1011: Zygmunt 111 do Krzysztofa Radziwiłła, 11 U1626 r., Warszawa

12

   .Sprawy, s.565.