DSCF0095

KOMENTARZE

422

RYTMÓW... CZĘŚĆ WTÓRA

I. Nenia... na śmierć... Jana Zamoyskiego...

Tytuł: Nenia - utwór liryczny, spokrewniony z trenem, opłakujący zmarłego lub klęskę publiczną; u Miaskowskiego łączy się z licznymi utworami ku czci zmarłego hetmana. Wg Nieznanowskiego (s. 178-179) wiersz powstał w czerwcu-wrześniu 1605 r.

- Zamoyski Jan (1542-1605), kanclerz, hetman wielki koronny, przywódca szlachty od czasu pierwszej wolnej elekcji. Wywarł wpływ na obiór trzech królów elekcyjnych. Prowadził politykę antyhabsburską, co doprowadziło do konfliktu z Zygmuntem Dl. Zwyciężył pod Byczyną arcyksięcia Maksymiliana (1588), przywrócił zwierzchnictwo Polski nad Mołdawią i Wołoszczyzną; w walce ze Szwedami (1601-1602) odzyskał dla Polski dużą część łnflant. Założyciel miasta Zamościa (1580) i Akademii Zamojskiej (1594), autor De Senatu Romano (Wenecja 1563), współautor (z A. Burskim) Dialectica Ciceronis (1604), znakomity mówca sejmowy (słynna mowa z 1605 r.).

w. 1 Hektora płakały - królewicza trojańskiego, który sprawował faktyczną władzę, kierował Zgromadzeniem, prowadził wojnę. Lud wierzył, że dopóki żyje, Troja nie zostanie pokonana i bardzo rozpaczał po śmierci bohatera; por. obj. P X 1 w. 21,58-60. Porównanie zawiera ocenę zasług Zamoyskiego dla Polski.

w. 5-7 matka... staruszek - Hekabe i król Priam, rodzice Hektora, w. 5 Nijobie - por. obj. P VIII4 w. 167; P X 1 w. 32.

w. 9-10 żona, sierotki ... nie spuszczając z łona - Andromacha, matka jedynaka Asreanaksa, zwanego Skamandriosem. Zob. lament Andromachy HOM.D. 22,460-515; por. obj. P X1 w. 34-35.

w. 17-28 - wzorcowe dziełko Hermogenesa-Ptisciana Praeexerćitamenta [Ćwiczenia wstępne) zalecało panegirystom pochwałę szczęścia w wojowaniu. Szczęście Zamoyskiego przewyższa dolę Hektora, który zginął w dziesiątym roku wojny (Nieznanowskt, s 102): w. 18 pny Ksancie - por. obj. P X1 w. 11.

w. 19 miecąc... płomień - rzucając płonące głownie na okręty greckie. Hektor odznaczył się w bitwie o okręty, czemu poświęcona jest Pieśń XIII Iliady.

w. 23-24 sam go Pan przemógł - Hektor zginął z wyroku Fatum. Apollo (w niektórych mitach ojciec Hektora) i Atena wspierali bohatera, gdy jednak poznali wolę Przeznaczenia, odmówili mu dalszej pomocy.

Mirmidonów głouygrot - oszczep Achillesa, przywódcy Mirmidonów, którzy byli pierwotnie mrówkami (gr myrmeks) i zostali obdarzeni przez Zeusa ludzkim kształtem.

w. 27-28postawił cię... czołem Ewropy-nawiązanie do ideologii przedmurza chrześcijaństwa.

w. 29-30 - peryfrastycznie: żaden nieprzyjaciel nie pokonał hetmana, w. 31 zielony... wieniec - wieniec wawrzynu, znak zwycięstwa, w. 33-34 od pieluch ...cię uchowała Pallas - byłeś wychowankiem Ateny Pallas („wywijającej włócznią”). Córka Zeusa, bogini wojny walcząca pod Troją w pierwszym szeregu; również bogini mądrości, udzielająca dobrych rad i daru wymowy - cechy te wpoiła Zamoyskiemu.

w. 37-40 - Atena przyszła na świat w szyszaku, z tarczą (pawęzem) i dzidą. Militaria te przekazała Zamoyskiemu.

* -fi -44 - mamka-Pallas oddaje młodego Jana Aresowi-Marsowi zgodnie z obyczajem pr/rk.t/ania dorastającego do ćwiczeń rycerskich chłopca pod nadzór męski.

w. 4ónn król- Stefan Batory, który powierzył Zamoyskiemu z piórem buławę: kancler-stwo (1578) i hetroaństwo (1581).

w. 50-53 stedmi Tryjonów ... padło - w latach 1580-1581 Zamoyski brał udział w wojnie z Moskwą, określoną tu symbolicznie jako Niedźwiedzica („siedem Tryionów”): por. obj. KW w. 39.    J §

w. 53nn tyran ukrócony - Iwan Groźny rozpoczął wojnę w 1558 r. a lakiem na Inflanty i zdobył je (aż po Dźwinę) w latach 1575-1577. W okresie 1579-1580 Batory odebrał Inflanty i dotarł pod Psków.

w. 57-58nn niosą... peońską nimfę - piękność z Siedmiogrodu, Gryzeldę, siostrę króla Stefana, poślubioną Zamoyskiemu w 1583 r.

w. 61n bankiet - zaślubiny w Krakowie były niesłychanie huczne. Opis ich przekazują R. Heidcnstein i M. Bielski.

w, 63-64 i on ... tryumf - na uroczystościach weselnych muzyk królewski Krzysztof Klabon odśpiewał utwór Jana Kochanowskiego Ad Stephanum Bathorrheum ... epinicion. Pieśń sławiła zwycięstwa Batorego: zdobycie Potocka (1579), Wielkich Luków (1580). Chołma i Worońca (1581), oblężenie Pskowa i zawarcie rozejmu w Jamie Zapolskim (1582).

w. 65-66 -'po śmierci Batorego (1586) Zamoyski pełnił faktycznie funkcję zarządcy państwa.

w. 67*68 w ... trwodze domowej - w groźnej sytuacji 1587 r., gdy obrano niemal równocześnie -19 i 22 sierpnia - dwóch królów: Zygmunta III (dzięki poparciu Zamoyskiego) oraz arcyksięcia Maksymiliana (protegowanego przez prohabsbur&kich magnatów, głównie Zborowskich).

w. 70 nieprzyjaciel - Maksymilian; ciągnął na Kraków, by objąć władzę, w. 71-72 - korona czeka na Zygmunta, syna Katarzyny Jagiellonki. Agitując na rzecz Zygmunta, Zamoyski szermował hasłem „króla Piasta”.

w. 74nn twoja go... szabla wyprze - Zamoyski zorganizował obronę Krakowa i zmusił Maksymiliana do ucieczki na Śląsk.

w. 77-80 - po odparciu Maksymiliana hetman powraca tryumfalnie do Krakowa, dzierżąc buławę przedstawioną tu jako maczuga Herkulesa.

w. 81-84 - kolejny opis uroczystego wprowadzenia do stolicy króla Zygmunta. Autor przemilcza rozczarowanie Zamoyskiego przy spotkaniu z królem.

w. 85-86 - pisząc o koronacji Zygmunta (27 XII 1587), poeta pomija zakłócające ją incydenty. Różnowiercy domagali się przysięgi na poszanowanie ich praw, wzniecając w kościele tumult, w którym uczestniczył Zamoyski.

w. 87nn gonisz w ich tropy- uciekającego Maksymiliana dosięgną! i pokonał Zamoyski pod Byczyną (2411588). |

w. 92 eligerowie - tu: piechota wybraniecka.

w. 97-98 Pallas ... Bellona - grecka i rzymska bogini wojny. Autor łączy (z zamiarem amplifikacji panegirycznej) obie sfery mitologii; por. obj. HK w. 7n.

w. 99-100 w twój zwiążę / trok arcyksiążę - pod Byczyną Zamoyski wziął arcyksięcia do niewoli, która trwała do 9 III 1589, gdy Maksymilian zrzekł się pretensji do tronu (w układzie bytomsko-będzińskim). w. 101 Sława - por. obj. HK w. 15.

w. 109-112 - wobec groźby wojny z Turcją Zamoyski przedstawił na sejmie 11 XII 1590 r. projekt opanowania Wołoszczyzny i przeniesienia linii obrony nad Dunaj. Społeczeństwo przyjęło jego plan z aplauzem.

w. 114 łakome zawoje - Turcy, powstrzymywani w agresji, lecz nadał żądni zdobyczy, w. 117 - Zamoyski osadził w Mołdawii Jeremiego, na Wołoszczyźnie - Mohyłów jako lenników Polski (1595,1600).

w. 119-128 - opis bitwy z ordą turecko-tatarską dotyczy prawdopodobnie potyczki pod Cecorą (12 X1595), która jednak nie rozstrzygnęła konfliktu (informację zawdzięczam prof. U, Augustyniak).

w. 127n Car... cięciwę złożył - Akmed Pasza, namiestnik Syłistrii, zawarł z Zamoyskim układ potwierdzający osadzenie Jeremiego Mohyły na tronie hospodarskim.

w. 129-130 Wolochy ... Multani - tu: kraje lenne podporządkowane Polsce przez Zamoyskiego: Mołdawia (zwana Wołochami) i Wołoszczyzna (tu: Multany). pozostająca pod