DSCF0477 (2)

inteligencja 391

przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka,1994).

Struktura inteligencji - modele czynników równorzędnych i hierarchicznych. Podstawy badań nad strukturą inteligencji stworzył Charles Spearman (1927), który sformułował dwuczynnikową teorię zdolności. W myśl tej teorii wszystkie zdolności człowieka składają się z dwóch niezależnych czynników, z których jeden ma charakter ogólny, tzw. inteligencja ogólna (g - generał), zaś drugi to czynnik specyficzny (s - specyfic), który odpowiada tzw. zdolnościom specjalnym. Czynnik ogólny otrzymano na podstawie analizy czynnikowej, a więc ma on charakter hipotetyczny, ale pokazuje mechanizm odpowiedzialny za to, co nazywamy inteligencją. Spearman utożsamiał ją z energią umysłową, genetycznie zdeterminowaną, której lokalizacji należy poszukiwać w mózgu człowieka (głównie w korze mózgowej). Jest ona ponadto zdolnością stałą dla każdej indywidualnej jednostki, wykazującąjednakże duże między-jednostkowe zróżnicowanie. Zdolności, zdaniem Spearmana, mają strukturę hierarchiczną, nadrzędny jest czynnik ogólny, zaś podrzędne są zdolności specjalne. Inteligencja ogólna opiera się na określonych mechanizmach poznawczych, a więc na zrozumieniu doświadczenia i myśleniu abstrakcyjnym, którego istotą jest wydobycie związków lub konsekwencji z dwóch lub więcej zdarzeń (eduk-cja relacji i edukcja korelatów). Spearman dokonał też klasyfikacji podstawowych czynności poznawczych, są to: nabywanie doświadczeń, wnioskowanie o relacjach (edukcja relacji) i wnioskowanie o współzależnoś-ciach (edukcja korelatów).

Badania Spearmana zapoczątkowały badania nad strukturą czynnikową inteligencji, która nie miała charakteru hierarchicznego. Modele te opierają się na założeniu, że istnieje pewna liczba jednakowo ważnych zdolności intelektualnych (Nęcka, 1994). Pierwszym, klasycznym modelem klasyfikującym zdolności składające się na inteligencję w ujęciu czynników równorzędnych był model utworzony przez Louisa L. Thurstone’a, który sformułował teorię podstawowych zdolności umysłowych, uzyskanych na podstawie analizy czynnikowej. Wśród zdolności pierwotnych, podstawowych, a więc wzajemnie niezależnych czynników, autor wyróżnił: rozumowanie słowne (rozumienie tekstu pisanego i definiowania słów); wyobraźnię wzrokową, czyli zdolności przestrzenne; wizualizację przestrzenną (zdolności wyobrażeniowe i manipulowanie, przekształcanie w wyobraźni figur i kształtów, spostrzeganie układów przestrzennych); szybkość spostrzegania (rozpoznawanie obiektów i szybkość spostrzegania różnic i podobieństw między nimi); rozumowanie indukcyjne (postrzeganie relacji i korelatów, łatwość wyciągania wniosków na podstawie niepełnego zbioru przesłanek); płynność słowną (łatwość i szybkość generowania słów i właściwe ich użycie), zdolności numeryczne - czynnik liczbowy (łatwość i umiejętność wykonywania operacji arytmetycznych) i pamięć skojarzeniową (Pietrasiński, 1969; Nęcka, 1994; Strelau, 2002).

Najbardziej znaną i rozbudowaną czynnikową teorię zdolności, opartą na modelu zdolności równorzędnych, opracował Joy P. Guilfotd, który inteligencję traktował jako niestabilny zbiór zdolności obejmujący całokształt działalności człowieka, czyli ogólną zdolność myślenia lub ogólną sprawność umysłową. Koncepcję intelektu autor przedstawił w postaci sześcianu, w którym uwzględnił trzy podstawowe czynniki - operacje umysłowe, które dotyczą procesów przetwarzania informacji; materiał treściowy, czyli informacje dotyczące psychologicznych aspektów treści; oraz rodzaje wytworów, co odnosi się do formalnego aspektu informacji. Model Guilforda opiera się na założeniu, że każda zdolność umysłowa odnosi się do określonego materiału, użytego w zadaniach testowych, polega zaś na uruchomieniu określonego procesu poznawczego w celu otrzymania określonego wytworu.

Cyril Burt i Philip E. Vernon skonstruowali modele inteligencji w postaci czynników hierarchicznych (1950). Zdaniem Burta, cały umysł ludzki da się podzielić na cechy intelektualne (czynnik ogólny - g) oraz cechy praktyczne, czyli behawioralne. Strukturę czynników przedstawił w modelu czteropoziomo-wym, zaś czynniki na poziomie najwyższym nazwał„relacjami", na poziomie drugim „asoc-