DSCF3168

frantów, wypowiedzi na temat, syberyjskiego cyklu z konieczności

musiały sięgać po język czopowy, aluzyjny.

Największe zainteresowanie krytyki wzbudzili bohaterowie w nich bowiem dostrzeżono reprezentację rzoczywistych zesłańców, o których naród winien pamiętać. Jak zauważał jeden z recenzen. to w, autor „malino wyłącznie istoty zdruzgotane, nie zaś dobro, wolnych osiedleńców. Przyczyny zsyłki - dla czytelników i krytyków nader oczywiste - nie są jednak przedmiotem rozważań, a refleksja nad patriotycznym wydźwiękiem Szkiców ogranicza się do aluzji i niedomówień, Polem swobodniejszej dyskusji nad dziełem Szymańskiego jest problematyka związana z postaciami zabójców. Uwzględnienie obu kategorii zesłańców zdaniem ks. Mariana Morawskiego nadało Szkicom wymiar uniwersalny.*¹⁴ Owszem, zarzucano autorowi brak wyraźnego potępienia „zbrodniarzy", a nawet psychologiczne nieprawdopodobieństwo poszczególnych przypadków zbrodni. Z uznaniem pisano natomiast o kreacji „typów ludowych", chłopów i rzemieślników. Dostrzegano zarazom dramat warstw „inteligentnych", gorzej znoszących trudy zesłania. Nie uszedł uwagi krytyków dający się wykorzystać w społecznej dydaktyce - swoisty egalitaryzm utworów, będący nawiązaniem do demokratycznych ideałów powstania styczniowego. \

„Duszuznawcza” troić syberyjskiego cykluj zdaniem niektórych, hvła głównym atutem autora, mogła bowiem stanowić „materiał dla myśliciela i psychologa”¹ ²'. „Ten świat, w jaki nas przenosi pan Szymański - pisał KI zon borg - jest nam tak nie znany i tak odmienny od wszystkiego, co naszej własnej obserwacji podlega, że trudno przykładać doń miarę zwykłych psychologicznych i literackich prawi-deT"

Powszechnie zwracano uwagę na problem tęsknoty, natomiast bardziej wnikliwi krytycy sturali się odsłonić głębiej ukryte stany duchowe i wartości, na których Szymański oparł filozoficzne przesłanie Refleksja krytyczna rzadko dotyczyła całości dzieła, częściej ograniczano się do pojedynczych utworów. „Rozpacz bezdenna, bezgraniczna, jednak spokojna, zasklepionu, ujęta w system, wyfilozofo-

wana, z pozoru zimna i wystygła, jednak, nie beznadziejna — tak charakteryzował idee Przewoźnika Józef Kazimierz Ehrenberg, wskazując jedną z podstawowych kategorii całego cyklu. Wskazanie przez krytykę takich zagadnień jak cierpienie i współczucie, rozpacz i nadzieja, moralny i duchowy upadek oraz odrodzenie człowieka zjednało Szymańskiemu dość zgodną opinię myśliciela i moralisty.

Znalazł się jednak krytyk, który zakwestionował poglądy etyczne autora, a nawet jego religijność i patriotyzm. W omówieniu Hanusi Bohdan Kutyłowski zarzucił Szymańskiemu „ton fałszywy”, „pewną, bardzo niewyraźnie dla nieświadomych rzeczy wypowiedzianą teo-ryjkę o marności etyki zachodniej”, czerpaną jakoby „ze wschodnich źródeł”**. Zarzut ten ugodził pisarza do żywego i wywołał poruszenie | w środowiskach literackich zarówno w Petersburgu, jak Warszawie. W obronie autora Szkiców głos zabrał m.in. Aleksander Świętochowski, a do dyskusji włączył się także redaktor „Kraju” Erazm Piltz⁶⁹. Swoje zastrzeżenia wobec etyki Szkiców sformułował także pewien krytyk o orientacji konserwatywnej, który tropił wpływy „trujących źródeł Zachodu”, Darwina, Straussa i Renana, oraz przestrzegał, iż „powieściopisarzowi czy noweliście nie wolno być szafarzem szkodliwych prądów”⁷⁰.

Pełne uznanie krytyków zyskał obraz przyrody syberyjskiej oraz analiza jej wpływu na człowieka. Podkreślano ścisły związek pomiędzy warunkami życia a duchowością zesłańców: „im mniej litościwa jest przyroda dla ludzi — pisał Feliks Brodowski — tym żywsze współczucie człowieka dla istot bratnich, uciskowi jej podlegających”⁷¹,

Metodę artystyczną Szymańskiego określano rozmaicie. Mówiono o realizmie, o fotograficznej ścisłości, z rzadka pojawiały się też oskarżenia o naturalizm. Trzeźwe i wyważone stanowisko w tej sprawie zajął Teodor Jeske-Choiński, który nie dopatrzył się w syberyjskim dziele typowego dla naturalizmu „rzeźbienia drobiazgów zewnętrznych”⁷⁴, docenił natomiast analizę psychologiczną. Podob-

J. K. Ehrenberg, (rec.), „Biblioteka Warszawska" 1891, t. 1,

** bk IB. Kutyłowakil, (rec.), „Krąj* 1890, nr 18.

*** Zob, wypowiedzi w „Krąju* (1890, nr 22), .Wieku* (1890, nr 121. 146) i „Prawdzie" (1890, nr 24).

⁷⁰ M. S., trec.), „Przegląd Powszechny" 1887, t, 17. *. 93.

B F. B. IF. Brodowzkil, (rec.), „Prawda* 1891, nr 11.

W T. Jeake-Choińaki, JHwtećci i nowele, „Niwa" 1890, nr 11.

J S A StyiHunthi i fajjjni „Sikwf", „Tygodnik Ilustrowany" 1888, nr 288. •4 Zob M, Morawski, troć,), „Przegląd Powasechny" 1800, t, 28, nr 82.

* N HirasluuuJ fC. JellenUd, (rec,), „Prawda" 1887, nr 40.

•• H KI IH Klsen beryl. Z Warszawy, „Ga*rta Lwowska" 1.887, nr 218.