DSCN1845 (5)

Korona ofiarowywana Madonnie związana jest z jej. szczególnym wyróżni niem. Pisarze potrydenccy już z samą etymologią imienia Maryja wiązali Sj jęcie królewskości. Imię to po hebrajsku brzmi Miriam, po syryjsku Marian a oznacza władczynię, panią, królową⁰⁷. Niektórzy wiązali imię Mariam z i_Vy' wyższeniem i morzem goryczy⁰⁰. Na królewskie pochodzenie Matki Boskiej położył również nacisk Kościół ogłaszając w swym officium: Regali ex prog_e. nie exorta relulget i polecając wiernym zwracać się do niej słowami pieśni; Salve Regina°°.

W kościele św. Zofii w Tarnogrodzie w woj. lubelskim znajduje się Zwij. stowanie fil. 204)^{1 2}, gdzie putto trzyma nad głową Maryi koronę — już beJ wieńca. Podniesienie Madonny do godności królewskiej przez jej Pana i ©HI bieńca zostało zaakcentowane najsilniej na płótnie z XVIII w. z kościoła! św. Józefa w Ozorkowie³. Tutaj koronę ofiarowuje Najświętszej Pannie sam -wysłannik Boga — Gabriel. Wszystkie omawiane wyżej obiekty przedstawiają scenę ofiarowywania Maryi wieńca lub korony! autorzy rozumieli więc Zwiastowanie jako moment, w którym ważyły się losy świata. Madonna miała! prawo do podjęcia decyzji, mogła przyjąć lub odrzucić ofiarowywane godności.

We wcześniejszych przedstawieniach korona często jaśniała na głowie Dziewicy już w chwili przyjmowania poselstwa. W ten sposób chciano podkreślić, iż Maryja była wybranką Boga, zanim wyraziła na to zgodę. Przykła-! dem mogą tu być liczne kopie Zwiastowania z kościoła Serwitów Santissima i Annunziata we Florencji, wśród których najciekawsze znajdują się w Wojsławicach (il. 205)⁴ i w Zamościu ( il. 206)^{5 6}. Ich ilość świadczy, iż archaizujący charakter tych kopii trafiał do upodobań odbiorców polskich z XVIII w.

Koncepcja Ruperta z Deutz nakazująca w scenie Zwiastowania widzieć moment zaślubin Maryi z Bogiem — Ojcem była więc przedstawiana w "rozmaity sposób: poprzez umieszczenie Maryi -i Gabriela w scenerii komnaty małżeńskiej lub przydawanie Oblubienicy takich atrybutów jak pies, wienieć czy korona. Także poezja nowożytna nazywa Matkę Boską Oblubienicą czerpiąc: natchnienie z miłosnej metaforyki Pieśni nad Pieśniami. Józef Bartłomiej Zi-morowic brat Szymona w „Hymnach na uroczyste święto Bogurodzicy" nawiązuje do szczegółowego wybrania Maryi zaczynając Litanię od słów: „Ojca Wiecznego ona Oblubienica",^{7 8} zaś Sebastian Grabowski pisze:

„Trzemi wielkimi uczczonaś imiony: Matkaś, Córka i Zona,

Panno Błogosławiona"¹⁰⁴.

3.2.2. Maryja jako Nowa Ewa

W scenach Zwiastowania ukazywano Maryją nie tylko jako Oblubienicą. Zaznaczano w nich także antytezą Ewa — Maryja znaną z wielu innych przedstawień maryjnych.

Na pochodzącym z XVII wieku obrazie z kościoła św. Trójcy w Gdańsku-., -Oliwie⁹ zestawiono dwa przełomowe dla historii zbawienia, związane ze sobą typologicznie wydarzenia: grzech pierwszych rodziców i moment Wcielenia, podobnie, jak choćby w przypadku Zwiastowania Giovaniego di Pado z 1440 roku^{10 11}. Kompozycja obu tych obrazów oparta jest na współistnieniu dwóch samodzielnych scen: Zwiastowania i umieszczonego z lewej strony Wygnania z Raju. Takie zestawienie uwypukla rolą anioła. Przeciwstawienie archanioła wypędzającego Adama i Ewę przyklękającemu zwiastunowi jest świadomie pomyślanym kontrastem.

Tradycja upatrująca w Matce Jezusa nową Ewą sięga Ojców Kościoła. Pierwszym, który zwrócił uwagą na paralelizm postaci Ewy i Maryi był św. Justyn. W „Dialogu z Trytonem" wyraził pogląd, iżlprzez zgodą na słowo zwiastowania anielskiego, będącą wyrazem wierności i posłuszeństwa wobec Boga, stała się Maryja przyczyną zbawienia — w przeciwieństwie do Ewy, która przez zgodę na słowo kusiciela sprowadziła śmierć na cały rodzaj ludzki¹⁰.! „Ewa bowiem jako dziewica nienaruszona poczęła słowo wężowe i zrodziła nieposłuszeństwo i śmierć"¹². Maria zaś była uosobieniem pokory i wiary „tedy z niej narodził się Ten (...) przez którego Bóg zatraca węża i podobnych do niego aniołów i ludzi, a śmierć odrzuca od tych, co żałują złych czynów swoich i w Niego wierzą"¹³. Teologicznie rozwinął tę myśl św. Ireneusz, pogromca gnostycyzmu, w związku z ideą „rekapitulacji" i „recyrkulacji”, zgodnie z którymi poprzez Chrystusa miało nastąpić przywrócenie wszystkiego do pierwotnego porządku drogą przeciwstawienia, paralelną drodze grzechu i odstępstwa od Boga. Tak jak grzech pierworodny dokonał się przez współdziałanie dwojga ludzi: Ewy i Adama, dzieło Odkupienia jest wynikiem współpracy Marii z Chrystusem^{14 15 16 17 18}.

Na antytezę Ewa — Maryja zwrócili również uwagę: Tertulian, Efrem, Epi-faniusz, Cyryl Aleksandryjski, Ambroży, Hieronim, Augustyn i Piotr Chryzo-log¹¹⁸.

Myśl ta znalazła odzwierciedlenie w sztukach plastycznych, a najdogodniejszym dla jej unaocznienia momentem w życiu Maryi jest Zwiastowanie,

135

1

⁰⁷    M. Skrudlik, Królowa Korony Polskiej. Szkice z historii malarstwa i kulili Bogarodzicy w Polsce. Lwów 1930, s. 18.

⁰⁸    Encyklopedia Kościelna. Podług teologicznej encyklopedii Weteera i Weltego. Pod red. X. M. Nowodworskiego, Warszawa 1880, t. 13, s. 456.

⁰⁸ Ks. Dr Sas-Krechowiecki, Niepokalana Bogarodzica Maria w świetle Ewangelii i Ojców Kościoła. Wiedeń 1890, t. 1, s. 244.

2

Tarnogród, woj. lubelskie, kościół św. Zofii. KZSwP, t. 8, z. 2: Powiat biłgorajski. Oprać. M. Kwiczała, K. Szczepkowska, R. Brykowski, Warszawa 1960, s. 63.

3

¹⁸¹ Ozorków, woj. łódzkie, kościół św. Józefa, koniec XVIII w. KZSwP, t. 2, z i: Powiat łęczycki. Oprać. M. Kwiczała, K. Szczepkowska, Warszawa 1953, s. 88.

4

io* Wojsławice, kościół św. Michała Archanioła, kaplica p.w. Matki Boskiej KZSwP, t. 8, z. 5: Powiat chełmski. Oprać. K. Kutrzebianka, E. Smulikowska, Warszaw 1968, s. 65.

5

io* Zamość, kolegiata, kopia z Santissima Annunziata z 1 poł. XVII w. Prof. Marian Sokołowski określił go jako „znakomity obraz Carla Dolci". Zob.: Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, t. 9, s. CCVIL

6

   Na terenie Polski przechowało się do dziś 8 kopii Zwiastowania z florenckiego kościoła Serwitów. Najbardziej znana znajduje się w kościele OO. Kapucynów w Krakowie. Była darem wielkiego księcia Toskanii. Wyszła z pracowni Piotra Dandiniego Pór. M. Skrudlik, op. cit., s. 293 - 300.

7

   S. Nieznanowski, Poezja baroku 1 czasów saskich, w: Matka Boska w po*

8

zji polskiej, op. cit., s. 47. Por. S. Adamczewski, Oblicze poetyckie B. ZimorowM

9

Warszawa 1920.

10

S. Nieznanowski, op. cit., s. 50.

¹⁰⁷    Gdańsk-Oliwa, kościół św. Trójcy, obraz z końca XVII w. Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. J. Grabowska.

11

¹⁰⁸    Reprod. w: Guldan, op. cit., il. 67, s. 263.

¹⁰⁰ E Florkowski, Matka Boska w nauce Ojców Kościoła, w: Gratla Plena, op. cit., s. 60.

12

Cyt. za Florkowskim, op. cit., s. 61.

13

^M Ibidem.

14

us „Recapltulans In se Adam, Ipse Verbum exlstens ex Maria, quae adhuc vlrgo,

15

redo acclpiebat generałlonen Adae recapltulationls". Adversus Haereses, w: J. P.

16

Mignę, PG, t. 7, szp. 955. ,

17

u* E. G i 1 s o n. Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, Warszawa

18

1966, s. 24-29.