DSCN1852 (4)

■ (ok. 1635 r.)^{1 2 3}. W Piotrkowie Trybunalskim, w kościele Dominikanów, M sklepieniu kaplicy Matki Bożej Różańcowej umieszczono stiukową dekora_Cj I (ok. poł. XVII w.)¹' ze scenami z życia Madonny (il. 221). W Świętej i|Mfl w kościele p.w. Nawiedzenia NMP Jan Maciej Meyer wykonał w latach I?2$1 - 1727 na ścianach nawy bocznej cykl kompozycji od Niepokalanego Poczęci, | do Koronacji¹*, w tym — Spotkanie ze św. Elżbietą, a Jan Jerzy Petri bwf twórcą malowideł ściennych w kościele św. Mikołaja w Pieraniach pod Ino. f Wrocławiem (1754 r.)⁴. Nawiedzenie bywało też, choć rzadziej, epizodem wu,, [ lowanych opowieściach z życia św. Jana Chrzciciela⁵. Takim późnorenesag. f sowym cyklem są cztery skrzydła poliptyku pochodzącego z katedry wroclaw, | skiej (obecnie w Szamotułach), autorstwa Bartłomieja Fichtenbergera (1591 r, f il. 222)⁶. W XVII stuleciu podobne zespoły malowideł z Nawiedzeniem zn_a. leźć można w kaplicy św. Jana Chrzciciela kościoła Kamedułów w Rytwia. nach (polichromia przypisywana Wenantemu z Subiaco, ok. 1630 r.)^l°, a także^: na zapieckach stall (ok. poł. XVII w.) w kościele św. Jana Chrzciciela w Skalbmierzu*¹ (il. 223).

W późnym średniowieczu zaczęto stopniowo traktować pojedyncze przedstawienie Nawiedzenia jako wydarzenie z życia Madonny — jedną z Siedmiu Radości Maryi**. Miał na to wpływ ogólny wzrost jej kultu i wprowadzenie w 1389 roku przez Bonifacego IX święta Visitatio B. M. V. jako obowiązującego w całym Kościele*⁸. Przypadało ono na 2 VII — dzień, w którym na Wschodzie obchodzono uroczystość Szaty Matki Bożej; wybór tej daty miał charakter ekumeniczny*⁴.

O większej popularności Nawiedzenia w czasach nowożytnych świadczy natomiast powstanie w 1610 roku w Annecy Zakonu Nawiedzenia Panny Marii, założonego przez biskupa Genewy św. Franciszka Salezego i bł. Joannę Franciszkę Fremiot de Chantal²⁸. Do Polski zakonnice, zwane wizytkami, zostały sprowadzone z Paryża w 1654 roku przez królową Ludwikę Marię".

W XV wieku Nawiedzenie było już tematem samodzielnym, wyizolowanym | cyklu⁷’. Jednak nadal uważano je za wizualne potwierdzenie Wcielenia i Macierzyństwa Maryi oraz pierwsze wydarzenie w ziemskim życiu Chrystusa". Chrystologiczny charakter tej sceny podkreślał zwłaszcza pewien typ średniowiecznych przedstawień Spotkania dwóch świętych niewiast, reprezentowany przez kompozycje, w których ukazywano nienarodzone Dzieciątko Jezus i św. Jana, najczęściej w łonach ich matek, niekiedy na piersiach lub unoszące się obok w powietrzu⁸. Dzieci nie zachowywały się biernie: św. Jan Chrzciciel klęczał przed Bogiem, którego rozpoznał, Jezus stal lub siedział, błogosławiąc go⁷°. Tak właśnie plastyka zobrazowała słowa św. Łukasza: „Gdy Elżbieta usłyszała pozdrowienie Maryi, poruszyło się dzieciątko w jej ło-nie(...)" (Łk 1.41)⁷¹. Wedle Piotra Kanizjusza pozdrowienie to sprawiło, że św. Jan posiadł zdolność prorokowania⁷².

Za pierwsze znane przedstawienie omawianego typu, a zarazem za pierwsze znane Nawiedzenie wyjęte z cyklu i potraktowane jako scena samodzielna uznaje się rzeźbioną w drewnie grupę Nawiedzenia z klasztoru Katharinenthal (Szwajcaria, obecnie w Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, ok. 1300 r.)⁸. Podobne wizerunki spotyka się w sztuce sakralnej XV i 1 ćw. XVI wieku we Francji, Hiszpanii, a zwłaszcza w Niemczech³⁴. W Polsce musiały być wyjątkami — udało się odnaleźć tylko jedno: miniaturę w inicjale Antiphonarium Adama z Będkowa, spisanym w latach 1451 -1457 przez Mikołaja Seteszę (Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, KP 49, TH, fol. 27)⁸. Takie przedstawienia zanikły zresztą w plastyce europejskiej XVII i XVIII stulecia. Ich echem wydaje się być kompozycja namalowana przez brata Paschalisa Wołosa (1777 - 1778) na sklepieniu prezbiterium kościoła Bernardynów w Zamartem⁸⁸. Znakiem brzemienności Matki Bożej są tam litery IHS na jej łonie⁷’. Barokowy artysta odszedł tu wprawdzie od późnośredniowiecznego

149

1

Cykl od Drzewa Jessego do Koronacji Marii (KZSwP, t. 4, cz. 2, s. 17).

2

¹⁸ KZSwP, t. 2: Województwo łódzkie. Pod red. J. Z. Łozińskiego, Warszawa 1953-11954, s. 211.

3

¹⁸ J. Poklewski, Święta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus Książęcych, Warszawa — Poznań 1974, s. 68, 140.

4

Malowidła wykonane przy współudziale Marcina Stanowskiego tworzą cykl 1 Narodzin Maryi do Koronacji (KZSwP, t. 11: Województwo bydgoskie. Pod red. t Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 8: Powiat inowrocławski. Oprać. T. Chrzanowski M. Kornecki, Warszawa 1974, s. 65-66; W. Krzysztolorski, J. Poklewski Jan Jerzy Petri — prace malarskie. Teka Komisji Historii Sztuki V, Toruń 1972, s. 101--105, il. 3.

Także w sztuce protestanckiej Nawiedzenie mogło sporadycznie pojawiać się w cyklach — przykładem są tu płaskorzeźby chrzcielnicy wykonane przez Hermana Fischera (1616-1617) w kościele ewangelickim w Szydłowcu (por. T. Chrzanowski, itzeibt lat 1560 - 1650 na Śląsku Opolskim, Warszawa 1974, s. 79 - 80, il. 21.

5

   Lechner, op. cit., szp. 230; Ur b a ch, op. cit., s. 78.

6

   Kościół św. Stanisława biskupa. KZSwP, t. 5, z. 23: Powiat szamotulski. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1960, s. 27 - 28, il. 71.

*° KZSwP, t. 3, z. 11: Powiat sandomierski. Oprać. J. Z. Łoziński, T. Przypkowski Warszawa 1962, s. 43 - 44; opis negatywu w Fot. IS PAN.

** KZSwP, t. 3, z. 9, s. 85. Można wspomnieć jako ciekawostkę, iż w sztuce wschoi niej XII w. istniał też cykl przedstawień oparty na Homiliach mnicha Jakuba, rozbudowujący narrację wokół Nawiedzenia. W jego skład wchodziła Podróż Maryi, Odpo czync-k w drodze, Pozdrowienie św. Elżbiety, Maryja śpiewająca Magnificat, Narodziny św. Jana i Powrót NMP do domu. (Re a u, op. cit., s. 197; Schiller, op. cit., s. 67; Lechner, op. cit., szp. 234). W sztuce zachodniej występowało samodzielne przedstawienie Maryi śpiewającej Magnificat — np. obraz Mistrza Westfalskiego (ok. 1420 r., Budapeszt, Muzeum Narodowe) i Botticellego (ok. 1485 r., Florencja, Uffizi) — Lechner, op. cit., szp. 234.

** Ur ba ch, op. cit., s. 78; Lechner, op. cit., szp. 234.

** Uroczystość ta była obchodzona już od 1263 r., podobnie jak święto Niepokalanego Poczęcia, przez franciszkanów (Lechner, op. cit., szp. 230; Schiller, op. cit., s. 65; Urbach, op. cit., s. 78; J. Burakowski, Najświętsza Maria Pmt na w liturgii,' w: Gratia Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, Poznań 1965, s. 1131 tt Rćau, op. cit., s. 196; Burakowski, op. cit., s. 113.

7

⁸ Rśau, op. cit., s. 196; J. A. Chrościcki, Kościół Wizytek, Warszawa 1973, s. 16.

²⁸ Ibid., s. 11.

⁸⁷    Schiller, op. cit., s. 66.

“Lechner, op. cit., szp. 230, 233-234; Urbach, op. cit., s. 74-75; Rśau, op. cit., s. 196.

** Według indeksu Princeton przedstawienia takie określane są jako loetus type (Lechner, op. cit., szp. 233). Ich omówieniem na podstawie obrazu Altdorfera (1511 r„ Cleveland Museum of Art) jest artykuł V e r h e y e n a, op. cit.

“Lechner, op. cit., szp. 233; Róau, op. cit., s. 199; Schiller, op. cit., s. 66; V' e r h e y e n, op. cit., s. 537.

⁸¹ Cytaty z Pisma św. wg Biblii Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań — Warszawa 1982.

** P. C a n i s i u s, De Maria Virgine, Ingolstadt 1577, s. 372.

8

Verheyen, op. cit., s. 537. Lechner, op. cit., szp. 231 datuje tę rzeźbę na ok. 1320 r.

⁸⁴ Verheyen, op. cit., s. 536.

⁸⁸    KZSwP, t. 4, cz. 1, s. 135-136; B. Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów z 1 połowy XV w. w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, Kraków 1967, s. 54, il. 71.

⁸⁸ Jest to jedna ze scen cyklu maryjnego od Niepokalanego Poczęcia do Triumfu Matki Bożej (Poklewski, Kościół i klasztor pobernardyński w Zamartem koło Chojnic, Teka Komisji Historii Sztuki IV, Toruń 1968, s. 238 - 241).

*» Ibid., s. 240.