DSCN4333

Ludzka zdolność do planowania może wynikać /. talentu do budowania składniowych struktur pojęciowych większych niż zdania. Rozważając, czym jest opowiadanie, pisarka Kathryn Morton zauważa:

Pierwszym znakiem, że dziecko będzie istotą ludzką, a nie tylko hałaśliwym pieszczoszkiem, jest chwila, w której zaczyna ono nazywać świat i domagać się opowiadań wiążących jego części. Poznawszy pierwsze, przekaże je misiowi, narzuci własny światopogląd słabszym towarzyszom z piaskownicy, zacznie sobie samemu opowiadać o tym, co robi podczas zabawy, i planować, co będzie robiło, kiedy dorośnie. Podpatrzy działania innych i zamelduje temu, kto rządzi, o zauważonych nieprawidłowościach. Na dobranoc zażąda opowiedzenia bajki.

Nasze zdolności do planowania rozwijają się stopniowo z dziecięcych opowiadań i są podstawą wyborów etycznych - kiedy wyobrażamy sobie przebieg działania i jego wpływ na innych, by zdecydować, czy coś zrobić, czy nie. W ten sposób składnia przenosi inteligencję na nowy poziom. Wykorzystując struktury wytworzone w umyśle dla składni do oceny innych kombinacji możliwych działań, zwiększamy nasze zdolności do planowania i inteligencję. Do pewnego stopnia czynimy to, mówiąc sobie w myślach, opowiadając samemu sobie, co może się wydarzyć, by dzięki składniopo-dobnym regułom tworzenia kombinacji ocenić scenariusz - jako bardzo głupi, zwyczajnie głupi, możliwy, prawdopodobny lub logiczny. Ale nasze myślenie nie ogranicza się do konstrukcji językopodobnych. Przecież czasem zdarza się, że krzyczymy: „Eureka!", czując, jak myśli nagle tworzą pewną całość, choć możemy mieć kłopot z werbalizacją naszego odkrycia.

Język i inteligencja są tak potężne, że gotowi jesteśmy uznać, iż ewolucja w naturalny sposób sprzyjała ich rozwojowi. Teoretycy ewolucji z lubością demonstrują jednak dane z wykopalisk, które świadczą o okresach długiego zastoju. Ewolucja przebiega często okrężnymi drogami miast „postępować" dzięki adaptacjom. Nasze rozległe i wszechstronne uzdolnienia są wynikiem doskonalenia sprawności stanowiącej ich wspólną podstawę. Trudno sobie wyobrazić środowisko dające ewolucyjną przewagę osobnikom uzdolnionym muzycznie nad jednostkami całkowicie pozbawionymi słuchu; są jednak w mózgu mechanizmy wielozadaniowe, których doskonalenie w celu wykonywania jakiejś istotnej funkcji może przypadkowo przyczynić się do rozwoju innych.

Ludzi charakteryzuje bez wątpienia namiętność do łączenia wszystkiego: słów w zdania, dźwięków w melodie, kroków w taniec, opowiadań w gry z regułami postępowania. Czy tworzenie pewnych ciągów może być ową sprawnością mózgu wspólną dla języka, opowiadania, planowania, gier i etyki? Jeżeli tak, to dobór naturalny na podstawie jednego z tych talentów może rozwinąć wspólną maszynerię neuronalną. Wówczas doskonalenie znajomości zasad składni automatycznie poprawiałoby również zdolność planowania. Takie przeniesienie Darwin nazywał zmianą funkcji przy zachowaniu ciągłości anatomicznej, odróżniając to od stopniowego przystosowania. Do pewnych

granic muzyka i taniec są z pewnością efektem ubocznym zastosowania maszynerii neuronalnej kształtowanej przez zachowania silniej podlegające działaniu doboru naturalnego, takie jak mowa.

Pomysł początkowo wydaje się nieprawdopodobny, ale zdolność mózgu do planowania ruchów po torze balistycznym mogła promować mowę, muzykę i inteligencję. Chodzi tu o niezwykle szybkie ruchy kończyn - działania, które po zainicjowaniu nie ulegają modyfikacjom. Przykładem jest wbijanie gwoździa młotkiem. Małpy człekokształtne dysponują tylko podstawowymi formami takich ruchów, natomiast ludzie są ekspertami w waleniu młotem, pałką i w rzutach.

Od młotka do Hamleta

ruchy balistyczne są integralnym składnikiem procesów wyrabiania i używania narzędzi oraz broni myśliwskiej - widocznie w pewnych warunkach polowanie i produkcja narzędzi były istotnym uzupełnieniem podstawowych strategii przeżycia hominidów. Ruchy te wymagają zaskakująco drobiazgowego planowania. Ruchy wolne pozostawiają czas na improwizację. Jeżeli filiżanka, którą podnosisz do ust, okaże się lżejsza, niż myślałeś - by nie uderzyć się w nos, możesz poprawić jej trajektorię. Nie musisz dokładnie planować ruchu. Zaczynasz w ogólnie prawidłowym kierunku i korygujesz trasę, tak jak czyni to rakieta w drodze na Księżyc.

W przypadku raptownych ruchów kończyn, trwających krócej niż jedną ósmą sekundy, poprawki na zasadzie sprzężenia zwrotnego są na ogół nieskuteczne ze względu na zbyt długi czas reakcji. Mózg musi z góry określić każdy element ruchu, jakby dziurkując w myśli całą rolkę taśmy do pianoli.

Uderzenie młotkiem wymaga rozpisania w czasie dokładnej sekwencji pobudzania aktywności dziesiątków mięśni. Problem rzucania jest jeszcze bardziej skomplikowany, gdyż

PRZYSWAJANIE JĘZYKA przez dzieci w kontaktach z dorosłymi następuje szybko i w sposób naturalny.

ŚWIAT NAUKI 91

WYDANIE SPECJALNE